Zakład Architektury Polskiej i Historii Sztuki <Warschau> [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki i Kultury (8.1946)

(8)

Recenzje i sprawozdania

215

i sztuki ogrodowniczej. Postulaty teoretyczne L. porównuje z ówczesną
praktyką i ustala w niektórych wypadkach natychmiastowe oddziaływanie
teorii (zwłaszcza dzieł fortyfikacyjnych) lub długoletni konserwatyzm,
G. B. Alberti, jeden z najbardziej reprezentatywnych architektów re-
nesansu włoskiego nie jest rewolucjonistą w teoretycznych poglądach na
budowę miast. Uznaje narówni średniowieczną Commoditas jak i renesan-
sową Voluptas, ocenia urok ulic, i krętych i prostych, dając do zrozumie-
nia — zamkniętych widokiem dużego gmachu. Następcy jego coraz od-
ważniej przechylają się ku owej Voluptas — autonomicznemu dążeniu do
piękna i dochodzą do sformułowania zasad tej sztuki, która w prze-
ciwieństwie do innych gałęzi plastyki do tego czasu była tylko polem roz-
wiązań indywidualnych. O ile malarstwo i architektura barokowa były za-
przeczeniem renesansu, w urbanistyce zmieniały się tylko środki technicz-
ne. Zasad urbanistyki klasycznej przestrzegano przez trzy wieki. Istotą
ich jest:
1. Powiązanie elementów miasta przez podporządkowanie jednemu
z ośrodków—co najpełniej realizował plan centralny, promienisty, a przy-
najmniej skupienie w jednym punkcie (most, brama miejska w Rzymie,
pałac we Francji) kilku ulic. Najskromniejszym przejawem regularności
planu jest szachownica, odmienna w swej funkcji od średniowiecznej bę-
dącej prostym następstwem utylitarnej parcelacji.
2. Perspektywy monumentalne: ograniczenie widoku celowe, zech-
ciane, w przeciwieństwie do naturalnego w średniowieczu.
W XVI w. planowania miast zajmowało teoretycznie tylko kilku inży-
nierów wojskowych, w ciągu wieku XVII zagadnienia urbanistyczne sta-
ją się przedmiotem zainteresowań powszechnych: architekci,pisarze, wład-
cy odkrywają, że miasto jako całość ma właściwe sobie prawa. Wypowia-
dają się na tematy urbanistyczne filozofowie od Kartezjusza do Voltaire’a,
dyskutuje je paryska Akademia Architektury'od r. 1694.
Zasadniczy trzon dzieła L. stanowi przedstawienie poczęcia i przebiegu
powstania największych dziel sztuki urbanistycznej oraz przeciętnej prak-
tyki, a także promieniowanie głównych ośrodków sztuki na całą Europę
oraz na kraje kolonialne. Zasięg terytorialny poszukiwań autora stanowi
cały krąg kultury europejskiej w XVIII w.: od Batawii i Pondicherry po
obie Ameryki, od Mogadoru do Skandynawii. Podstawą dzieła jest impo-
nująca ilość opracowań i często uzupełniające ją źródła. Pełną ręką czer-
pie autor z francuskich zbiorów rękopiśmiennych.
Na tak rozległym tle uderza nikłe uwzględnienie obszaru Polski, na-
wet wobec tomu poprzedniego. Wzmianki, obszernej coprawda, doczekał
się teraz Zamość (na podstawie Architectura Militaris t. I) jako jedyny,
obok maltańskiej La Valetta, przykład jak nieśmiało i konserwatywnie
zachowywali się Włosi w drugiej połowie XVI w. przechodząc od papie-
rowej teorii do praktyki. Nadto wspomniano naśladownictwo Karlsruhe,
w tejże nazwy założeniu pałacowym z r. 1754 na Śląsku.
Pomimo dobrych możliwości graficznych, o czym świadczą piękne ta-
blice światłodrukowe, dzieło L. bogate w materiał fotograficzny ustępuje
pod względem wyposażenia w plany i rysunki naszym wydawnictwom
tego rodzaju, zwłaszcza wydawnictwom warszawskiego Zakładu Archi-
tektury Polskiej. W tekście książki przeważają reprodukcje dawnych pla-