Zakład Architektury Polskiej i Historii Sztuki <Warschau> [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki i Kultury (8.1946)

230

Halina Pieńkowska

(23)

1. Mikołaj z Nysy wcielił w swe dzieła poczynania poprzedników, da-
jąc wyraz szczytowy stylu „magicznego**. Malarskie spojrzenie artystów
czeskich dało impuls do wyzwolenia i spontanicznego rozwoju tej cechy na
Śląsku. „Uduchowiony** koloryt, jak wyraża się K, coraz bardziej nasy-
cone i kontrastowe barwy, służą do wydobycia wyrazu. Każdy szczegół od-
dany jest za pomocą mieniących się i fantastycznych barw, gorących
akcentów, wprowadzając pierwiastek niemal mistyczny. Figury nabierają
plastyczności, ożywiają się i pogłębiają załamania fałd. Mszał z r. 1407
Mikołaja z Nysy przedstawia ostateczne możliwości stylu „magicznego**.
Nie spotykamy w sztuce żadnego kraju odpowiednika tego stylu. Jest on
rdzennie śląski. Siła jego wyrazu jest tak wielka, iż bez trudności rozpoz-
najemy rękę śląskiego artysty w rękopisie bawarskim (Mszał w Bibl.
Państw, w Monachium), w którym uderza charakterystycznie potrakto-
wany koloryt.
Tradycje stylu „magicznego** trwaja bardzo długo. Lecz już od roku
1400 przejawia się w rękopisach śląskich dążność do wprowadzenia moc-
niejszei formy, poprzez silny kontur i linie, oraz zwiększenie stopnia rea-
lizmu. I tym razem impulsem do nowego ujęcia były dzieła artysty czeskie-
go,Laurina z Klatowy. śląskim odpowiednikiem jego twórczości był, zda-
niem K.:
2. Jan z żytawy, działający we Wrocławiu w latach 1415—1420. Je-
mu to autor przypisuje nięć rękopisów naibardziei charakterystycznych
dla tego okresu (w tym dwa rękopisy podpisane). O ile w dziełach Lauri-
na z Klatowy widać wyraźnie wpływy ówczesnej sztuki francuskiej, to
w 5 wymienionych rękopisach śląskich dominu la znowu cechy lokalne, któ-
re odnajdujemy również we współczesnych obrazach deskowych (Ołtarz
Lignicki, obraz z Długiej Wsi). Ustala sie nowy typ śląski postaci kobie-
cej, odznaczającej się prostotą gestów, której ziemski wdzięk pogłębia ete-
ryczna miękkość, przepojona cichym smutkiem. Do niezwykłego bogactwa
dochodzi fantazyjny i wyrazisty układ szat, rozbudowany w szerokość. Bo-
gatą kolorystykę, dramatyzm napięcia i doskonałość kompozycji widać
szczególnie wyraźnie w pięknej scenie Ukrzyżowania w Mszale R 165
(Wrocław, Bibl. Miejska).
Rozdział ten nasuwa jednak pewne wątpliwości. Dzieła, które K. przy-
pisuje Janowi z żytawy różnią sie od siebie tak wyraźnie, iż raczej można
tu mówić tylko o tym samym warsztacie, a wysuwane ścisłe analogie orna-
mentacyj nie zdają sie być ważniejsze od odrębności ujęcia postaci. Brak
,znajom'ości dzieł z autopsji, jednobarwne i dobrane przez autora ilustra-
cje nie upoważniają jednakże do sformułowania ostatecznego zdania.
Wpływ i tradycje warsztatu Jana z żytawy ciągnęły się w sztuce
śląskiej bardzo długo, bo aż do początków w. XVI. Wśród jego kontynuato-
rów napotykamy ciekawa indywidualność artysty zwanego „Mistrzem ży-
dów**, który stylizuje fałdy w sposób zmanierowany i wręcz zabawny, sto-
suje akord barwny o wyrazie orientalnym, a w niektórych scenach okazuje
się wybitnym portrecistą, malując żywe typy żydowskie, przestudiowane
wprost z natury.
3. Mistr,z Biblii Banków, rodziny patrycjuszów wrocławskich, jest
trzecią mocną indywidualnością śląskiego malarstwa książkowego pierw-
szych trzech dziesiątków lat wieku XV. Twórczość jego była, zdaniem K„
przygotowaniem drogi dla „proto-renesansu“, panującego już w Niem-
czech południowych. Wzmocnienie-cielesności i jej ciężaru, wprowadzenie