DOI issue:
Nr. 1
DOI article:Polemiki - recenzje
DOI article:Michałowski, Janusz Maciej: Książka o sztuce polskiego Oświecenia
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.47896#0079
POLEMIKI — RECENZJE
Cel swej pracy formułuje autorka we wstępie, jako
„rozpatrzenie procesu rozwoju polskich sztuk pla-
stycznych w niektórych ważniejszych z naszego
punktu widzenia jego tendencjach” (s. 19).
Portret polski epoki Oświecenia (1764—95)
Rozważania nad portretem doby Oświecenia roz-
poczyna Tananajewa od omówienia tradycji portretu
w Polsce sięgając aż do w. XVI. Interesuje Tananaje-
wę przede wszystkim „miejscowy, tradycyjnie polski
kierunek w portrecie w tej jego postaci w jakiej
skrystalizował się do czasu panowania ostatniego pol-
skiego króla” (s. 26). Podkreśla, że portret XVII-
XVIII w. to jedna z bardziej interesujących dziedzin
polskiej kultury (s. 28). Z powodu niewielkich roz-
miarów książki materiał brany pod uwagę i anali-
zowany jest dość wąski, co nie sprzyja zróżnicowa-
niu obrazu poszczególnych ośrodków artystycznych,
uwypuklenia zwłaszcza wymagałoby znaczenie środo-
wiska gdańskiego (Jerzy Daniel Schultz, Andrzej
Stech). Bardzo pobieżnie scharakteryzowany został
okres panowania Jana III Sobieskiego mimo zainte-
resowania autorki portretem sarmackim11.
Tananajewa oparła się niemal wyłącznie na zbio-
rach z Muzeów Narodowych w Warszawie i Pozna-
niu. Niestety nie podjęły samodzielnych poszukiwań
w muzeach ZSRR. Jako przykład tylko wskazać tu
można zbiory Lwowa — materiały pochodzące z tam-
tejszych muzeów złożyły się na niezwykle ciekawą
i ważną ekspozycję lwowskiego portretu 'XVI-
XVIII w. zorganizowaną w r. 1965 przez Lwowską
Galerię Obrazów 12.
„Polski portret z XVII i z połowy XVIII w. jest
nie tylko jednolitym i żywym zjawiskiem artystycz-
nym, ale i najbardziej interesującym dziedzictwem
kultury artystycznej i staropolskiego bytu” — pisze
Tananajewa. Podkreśla, że „ta dziedzina sztuki pol-
skiej w sposób nadzwyczaj interesujący związana jest
ze sztuką rosyjską i ukraińską. Właśnie portret epoki
sarmackiej — stwierdza — pozwala wyróżnić bodaj
silniej, niż jakikolwiek inny rodzaj ówczesnej sztuki,
węzeł wspólnych artystycznych związków, wzajemne-
go przenikania wpływów słowiańskich kultur tych
czasów” (s. 28). Omawiając portret trumienny wiele
uwagi poświęca autorka książki związkowi tych
przedstawień z obyczajowością epoki. Wspomina
o rozpowszechnieniu portretu trumiennego na Ukrai-
nie (s. 29). Wśród wymienionych portretów znajduje
się znany wizerunek metropolity suczawskiego Dozy-
11 Omówienia wymagałaby geneza pojęcia „sarmatyzm”,
definicja zaś — szerszego potraktowania. Por. W. TOMKIE-
WICZ, Sarmatyzm (w:) Wielka encyklopedia powszechna
PWN, t. X, Warszawa 1967.
12 <V.A. OVSIJCUK), L’vivs’kyj portret XVI—XVIII st.,
Katalog vystavky, Ijutyj-berezen’ 1965 r., Kyiv 1967, Miini-
sterstvo Kul’tury URSR, L’vivs’ka Kartynna Galereja; —
por. też wydaną ostatnio pracę: M. GĘBAROWICZ, Portret
XVI—XVIII wieku we Lwowie, Wrocław-Warszawa-Kraków
1969, której autor rozpatruje niektóre z wystawionych na
wym. wystawie obiektów w wielu wypadkach wprowadzając
zarówno inne określenia portretowanych osób, jak i ustale-
nia autorstwa i czasu powstania.
13 Por. I. SVENCICKIJ, Opis’ Muzeja Stavropigijs’kago
Instituta vo L’vove, L’vov 1908, s. 198, poz. 279; — T. MAŃ-
KOWSKI, Mecenat Jana III w Żółkwi, „Prace Kom. Hist.
Sztuki” t. IX, 1948, s. 145—146, il. 6; — T. DOBROWOLSKI,
Polskie malarstwo portretowe, Ze studiów nad sztuką epo-
ki sarmatyzmu, Kraków 1948, s. 112, tabl. 92; — Historia
II, 1. W. Stejanowski, Stefan Batory, 1576.
Lwowskie Muzeum Historyczne, wg książki
„Istorija ukrains’kogo mystectua” t, 2. (Repr.
T. Kaźmierski)
teusza zmarłego w Żółkwi w r. 1693. Dodać tu należy,
że portret Dozyteusza (ze zbiorów lwowskiej Stauro-
pigii, zaginiony) był przez T. Mańkowskiego wiąza-
ny z osobą malarza Tomasza Wiesiołowicza, Mieczy-
sław Gębarowicz zaś przypisał go ostatnio Jerzemu
Eleuterowi Siemiginowskiemu 13.
Wśród portretów XVI-wiecznych wymienia Tana-
najewa portret Stefana Batorego z Muzeum Narodo-
wego w Warszawie (s. 27), nie wspominając nic o je-
go pierwowzorze, portrecie Marcina Kobera z 1583 r.
w klasztorze Misjonarzy w Krakowie 14, ani o wcześ-
niejszym — z 1576 r. — portrecie pędzla Wojciecha
Stefanowskiego (il. 1) w zbiorach Lwowskiego Mu-
zeum Historycznego (ze zbiorów Muzeum Narodowego
im. Króla Jana III we Lwowie)15.
sztuki polskiej, wyd. II, t. II, Kraków 1965, il. 322 — M.
GĘBAROWICZ, Szkice z historii sztuki XVII w., Toruń
1966, s. 261—267, il. 145; — OVSIJCUK, jw., s. 35 pozostaje
przy dawnej atrybucji, nie uwzględniając książki M. Gęba-
rowicza.
11 M. WALICKI, Malarstwo polskie, Gotyk, Renesans,
wczesny manieryzm, (Warszawa) 1961, s. 50, Katalog poz.
217 — tamże literatura.
15 R. MĘKICKI, Muzeum Narodowe im. Króla Jana III
we Lwowie, Przewodnik po zbiorach, Lwów 1936, s. 26; —
T. MAŃKOWSKI, Lwowski cech malarzy w XVI i XVII
wieku, Lwów 1936, s. 34—36, tabl. 7; — DOBROWOLSKI,
Polskie malarstwo portretowe, jw., s. 73—74, 84, tabl. 36; —
OVSIJCUK, jw., s. 19, repr. tabl. [2]; — Mystectuo XIV —
perśoi połoniny XVII stolittja (Istorija ukra'ins’kogo mystec-
tva v sesti tomach) t. II, (Kyiv) 1967, s. 304, il. 213; — Czas
powstania i stosunek do portretu Koberowskiego ustalił M.
GĘBAROWICZ, Portret, jw., s. 18—-21, il. 2 i 3.
71
Cel swej pracy formułuje autorka we wstępie, jako
„rozpatrzenie procesu rozwoju polskich sztuk pla-
stycznych w niektórych ważniejszych z naszego
punktu widzenia jego tendencjach” (s. 19).
Portret polski epoki Oświecenia (1764—95)
Rozważania nad portretem doby Oświecenia roz-
poczyna Tananajewa od omówienia tradycji portretu
w Polsce sięgając aż do w. XVI. Interesuje Tananaje-
wę przede wszystkim „miejscowy, tradycyjnie polski
kierunek w portrecie w tej jego postaci w jakiej
skrystalizował się do czasu panowania ostatniego pol-
skiego króla” (s. 26). Podkreśla, że portret XVII-
XVIII w. to jedna z bardziej interesujących dziedzin
polskiej kultury (s. 28). Z powodu niewielkich roz-
miarów książki materiał brany pod uwagę i anali-
zowany jest dość wąski, co nie sprzyja zróżnicowa-
niu obrazu poszczególnych ośrodków artystycznych,
uwypuklenia zwłaszcza wymagałoby znaczenie środo-
wiska gdańskiego (Jerzy Daniel Schultz, Andrzej
Stech). Bardzo pobieżnie scharakteryzowany został
okres panowania Jana III Sobieskiego mimo zainte-
resowania autorki portretem sarmackim11.
Tananajewa oparła się niemal wyłącznie na zbio-
rach z Muzeów Narodowych w Warszawie i Pozna-
niu. Niestety nie podjęły samodzielnych poszukiwań
w muzeach ZSRR. Jako przykład tylko wskazać tu
można zbiory Lwowa — materiały pochodzące z tam-
tejszych muzeów złożyły się na niezwykle ciekawą
i ważną ekspozycję lwowskiego portretu 'XVI-
XVIII w. zorganizowaną w r. 1965 przez Lwowską
Galerię Obrazów 12.
„Polski portret z XVII i z połowy XVIII w. jest
nie tylko jednolitym i żywym zjawiskiem artystycz-
nym, ale i najbardziej interesującym dziedzictwem
kultury artystycznej i staropolskiego bytu” — pisze
Tananajewa. Podkreśla, że „ta dziedzina sztuki pol-
skiej w sposób nadzwyczaj interesujący związana jest
ze sztuką rosyjską i ukraińską. Właśnie portret epoki
sarmackiej — stwierdza — pozwala wyróżnić bodaj
silniej, niż jakikolwiek inny rodzaj ówczesnej sztuki,
węzeł wspólnych artystycznych związków, wzajemne-
go przenikania wpływów słowiańskich kultur tych
czasów” (s. 28). Omawiając portret trumienny wiele
uwagi poświęca autorka książki związkowi tych
przedstawień z obyczajowością epoki. Wspomina
o rozpowszechnieniu portretu trumiennego na Ukrai-
nie (s. 29). Wśród wymienionych portretów znajduje
się znany wizerunek metropolity suczawskiego Dozy-
11 Omówienia wymagałaby geneza pojęcia „sarmatyzm”,
definicja zaś — szerszego potraktowania. Por. W. TOMKIE-
WICZ, Sarmatyzm (w:) Wielka encyklopedia powszechna
PWN, t. X, Warszawa 1967.
12 <V.A. OVSIJCUK), L’vivs’kyj portret XVI—XVIII st.,
Katalog vystavky, Ijutyj-berezen’ 1965 r., Kyiv 1967, Miini-
sterstvo Kul’tury URSR, L’vivs’ka Kartynna Galereja; —
por. też wydaną ostatnio pracę: M. GĘBAROWICZ, Portret
XVI—XVIII wieku we Lwowie, Wrocław-Warszawa-Kraków
1969, której autor rozpatruje niektóre z wystawionych na
wym. wystawie obiektów w wielu wypadkach wprowadzając
zarówno inne określenia portretowanych osób, jak i ustale-
nia autorstwa i czasu powstania.
13 Por. I. SVENCICKIJ, Opis’ Muzeja Stavropigijs’kago
Instituta vo L’vove, L’vov 1908, s. 198, poz. 279; — T. MAŃ-
KOWSKI, Mecenat Jana III w Żółkwi, „Prace Kom. Hist.
Sztuki” t. IX, 1948, s. 145—146, il. 6; — T. DOBROWOLSKI,
Polskie malarstwo portretowe, Ze studiów nad sztuką epo-
ki sarmatyzmu, Kraków 1948, s. 112, tabl. 92; — Historia
II, 1. W. Stejanowski, Stefan Batory, 1576.
Lwowskie Muzeum Historyczne, wg książki
„Istorija ukrains’kogo mystectua” t, 2. (Repr.
T. Kaźmierski)
teusza zmarłego w Żółkwi w r. 1693. Dodać tu należy,
że portret Dozyteusza (ze zbiorów lwowskiej Stauro-
pigii, zaginiony) był przez T. Mańkowskiego wiąza-
ny z osobą malarza Tomasza Wiesiołowicza, Mieczy-
sław Gębarowicz zaś przypisał go ostatnio Jerzemu
Eleuterowi Siemiginowskiemu 13.
Wśród portretów XVI-wiecznych wymienia Tana-
najewa portret Stefana Batorego z Muzeum Narodo-
wego w Warszawie (s. 27), nie wspominając nic o je-
go pierwowzorze, portrecie Marcina Kobera z 1583 r.
w klasztorze Misjonarzy w Krakowie 14, ani o wcześ-
niejszym — z 1576 r. — portrecie pędzla Wojciecha
Stefanowskiego (il. 1) w zbiorach Lwowskiego Mu-
zeum Historycznego (ze zbiorów Muzeum Narodowego
im. Króla Jana III we Lwowie)15.
sztuki polskiej, wyd. II, t. II, Kraków 1965, il. 322 — M.
GĘBAROWICZ, Szkice z historii sztuki XVII w., Toruń
1966, s. 261—267, il. 145; — OVSIJCUK, jw., s. 35 pozostaje
przy dawnej atrybucji, nie uwzględniając książki M. Gęba-
rowicza.
11 M. WALICKI, Malarstwo polskie, Gotyk, Renesans,
wczesny manieryzm, (Warszawa) 1961, s. 50, Katalog poz.
217 — tamże literatura.
15 R. MĘKICKI, Muzeum Narodowe im. Króla Jana III
we Lwowie, Przewodnik po zbiorach, Lwów 1936, s. 26; —
T. MAŃKOWSKI, Lwowski cech malarzy w XVI i XVII
wieku, Lwów 1936, s. 34—36, tabl. 7; — DOBROWOLSKI,
Polskie malarstwo portretowe, jw., s. 73—74, 84, tabl. 36; —
OVSIJCUK, jw., s. 19, repr. tabl. [2]; — Mystectuo XIV —
perśoi połoniny XVII stolittja (Istorija ukra'ins’kogo mystec-
tva v sesti tomach) t. II, (Kyiv) 1967, s. 304, il. 213; — Czas
powstania i stosunek do portretu Koberowskiego ustalił M.
GĘBAROWICZ, Portret, jw., s. 18—-21, il. 2 i 3.
71