DOI Heft:
Nr. 1
DOI Artikel:Polemiki - recenzje
DOI Artikel:Michałowski, Janusz Maciej: Książka o sztuce polskiego Oświecenia
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.47896#0080
POLEMIKI — RECENZJE
Przedstawiwszy wybrane przykłady malarstwa
portretowego 'XVII—XVIII w. przechodzi Tananaje-
wa do omówienia — dość jednak pobieżnego — twór-
czości Konstantego Aleksandrowicza (s. 34) opierając
się na jednej tylko pracy — portrecie kobiecym
z Muzeum Narodowego w Warszawie. Zupełne po-
minięcie portretów męskich Aleksandrowicza zuboża
charakterystykę. W zbiorach muzeów ZSRR można
zresztą było znaleźć materiały, które poszerzyłyby
nasz stan wiedzy o artyście. W ekspozycji Lwowskiej
Państwowej Galerii Obrazów wystawiona jest repli-
ka znanego portretu Karola Radziwiłła „Panie Ko-
chanku” (ił. 4) 16, dobry przykład dosadnej charak-
terystyki modela. W zbiorach zaś Muzeum w Mińsku
znajduje siię portret Marii Teresy Tysżkiewiczowej
(ii. 5)17 o diametralnie różnym potraktowaniu.
Szerzej niż malarstwem Aleksandrowicza, zajmuje
się Tananajewa twórczością Józefa Faworskiego (s. 35).
Uważa ją za typową dla „sarmackiego portretu
XVIII wieku. Faworski — pisze — jakby skoncen-
trował w sobie wszystkie najznaczniejsze osiągnięcia
tego portretu i, jednocześnie, doprowadził je do tej
granicznej linii, za którą możliwa już jest tylko sty-
lizacja” (s. 35).
Od omówienia portretów Aleksandrowicza i Fa-
worskiego przechodzi Tananajewa do bardziej ogól-
nych rozważań nad portretem „epoki sarmackiej”
(s. 36), przeprowadzając zasługujące na uwagę •zesta-
wienia porównawcze między sztuką polską a czeską
XVII—XVIII w. Dochodzi do wniosku, że rozwój
portretu w Polsce może być zestawiony z sytuacją
malarstwa portretowego w Rosji XVIII— początku
XVIII w. Stwierdzenie to jednak wymagałoby uza-
sadnienia.
Dalej podkreśla Tananajewa cechy wspólne por-
tretowi rosyjskiemu, ukraińskiemu i polskiemu: pla-
skość, dekoracyjność i skłonność do ornamentyki, co
uważa za przejaw wpływów wschodnich na kulturę
polską (s. 36).
16 W zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie znajdu-
je się portret Karola Radziwiłła „Panie Kochanku” z na-
pisem na odwr.: ,,in Varsovia Alezandrowicz pinrit 1786”,
Sztuka warszawska od średniowiecza do połowy XX wieku,
Katalog..., t. II, Od Wieku Oświecenia do potowy XX wie-
ku, Warszawa 1962, Muzeum Narodowe w Warszawie, poz.
42, ił. 12 (tamże literatura). — W zbiorach nieborowskich
znajduje się jego replika (J. WEGNER, Nieborów, Warsza-
wa 1954, ,s. 171, il. 66); — W Lwowskiej Galerii Obrazów
portret Karola Radziwiłła wystawiony jest jako dzieło nie
znanego artysty, nie ulega jednak wątpliwości, że jest to
jeszcze jedna ręplika Konstantego Aleksandrowicza. Drugim
portretem Karola Radziwiłła w zbiorach lwowskich jest
znajdujący się w zb. Lwowskiego Muzeum Historycznego (ze
zb. zamku w Podhorcach), w katalogu wystawy portretu
lwowskiego (OVSIJCUK, jw„ s. 62) określony jako swobod-
na kopia z portertu K. Aleksandrowicza w zb. Muzeum Na-
rodowego w Krakowie.
w Państwowe Muzeum Sztuk Pięknych Białoruskiej SRR
(Gosudarstuennyj Chudoźestuennyj Muzej BSSR), nr inw.
H.B. — 211, ol. ipł., owal 56 X 45 cm, na odwrocie napis:
,,Alezandrowicz pinzlt 1783 Pani Tyszkiewiczowa Referen-
darzowa Litewska” (żona Wincentego, Maria Teresa z Po-
niatowskich (1761—1831) — W. DWORZACZEK, Genealogia,
Tablice, Warszawa 1959, tabl. 178). Zwrócić tu należy uwa-
gę na duże podobieństwo, niemal identyczność portretowa-
nej z Urszulą Mniszchową malowaną przez M. Bacciarelle-
go; _ A. CHYCZEWSKA, Marceli Bacciarelli, Życie — twór-
czość — dzieła, Poznań 1968, Muzeum Narodowe w Pozna-
Wracając następnie do czasów stanisławowskich
Tananajewa trafnie określa zasadniczą zmianę w po-
litycznej i kulturalnej roli Warszawy w stosunku do
okresu panowania Sasów (s. 39—40). Na tak zaryso-
wanym tle rozwija szeroko zarysowaną charaktery-
stykę twórczości Bacciarellego w dziedzinie portretu
opierając się na niedrukowanej jeszcze monografii
(pracy doktorskiej) Aliny Chyczewskiej. Partie po-
święcone analizie portretów Bacciarellego należą do
najbardziej rzeczowych przekonywająco i plastycznie
napisanych w całej książce. Zastrzeżenia należy wy-
sunąć co do oceny „Portretu Stanisława Augusta
z klepsydrą”. Ten ostatni Bacciarellowski wizerunek
króla (jeżeli nie brać pod uwagę „Zgonu Stanisława
Augusta” z Muzeum w Kownie) od dawna przyciąga
uwagę badaczy i został poddany wnikliwym anali-
zom, których rezultatem jest rozszyfrowanie sensu
symbolicznego sceny18. Nie można więc stwierdzać,
że temat obrazu „nie jest obecnie całkowicie jasny”
(s. 47).
Zajmując się Józefem Grassim Tananajewa pod-
kreśla, iż artysta ten wniósł do Polski powiewy sen-
tymentalizmu, podnosi wpływ Grassiego na Kosiń-
skiego i Wojniakowskiego. Niestety z prac Grassiego
reprodukowana jest tylko jedna: portret ks. Józefa
Poniatowskiego (o słuszności wyboru właśnie tego
obrazu można by dyskutować), choć więc autorka
wymienia liczne portrety artysty (między innymi Te-
resy Jabłonowskiej jako Hebe 19 z Lwowskiej Galerii
Obrazów, il. 8), szczegółowa analiza formalna por-
tretów Grassiego przeprowadzona w książce dla czy-
telnika nie znającego materiału pozbawiona jest
oparcia.
Pisząc o Janie Chrzcicielu Lampim (starszym)
prócz związków z Polską charakteryzuje też Tana-
najewa jego działalność w Rosji (s. 50—51) 20, dalej
zajmuje się Per Krafftem (s. 51—53), Franciszkiem
Smuglewiczem (s. 54—55, 57—59), Kucharskim (s. 55—
56), Anną Rajecką (s. 57). Wnikliwie analizuje portret
Marii Antoniny malowany przez Kucharskiego po
niu. Muzeum Narodowe w Warszawie, poz. 48, il. 29. — Za
wydatną pomoc okazaną mi w pracach moich w mińskim
Muzeum składam uprzejme podziękowanie Pani Dyrektor
J.W. Aładowej oraz kustoszowi — Panu A.I. Soko-
łowowi.
15 [R.] FOURNIER-SARLOVEZE, Les peintres de Stani-
slas-August II Roi de Pologne, Paris 1907, s. 18; — Subtelnie
analizuje portret i jego treść Z. BATOWiSKI, Portret Sta-
nisława Augusta „z klepsydrą”, Z notatek opracowała Z.
NIESIOŁOWSKA-ROTHERTOWA, „Biul. Hist. Sztuki” XIV,
195,2, nr 2, s. 19—32, 6 ilustr.; — por. też Z. NIESIOŁOWS-
KA-ROTHERTOWA, Portret Stanisława Augusta „z klepsy-
drą”, Notatka uzupełniająca, „Biul. Hist. Sztuki” XV, 1953,
nr 1, s. 75, 2 ilustr.
19 L’vivs’ka Derźauna Kartynna Galereja, Katalog chodo-
żnich tuoriu, Kyiv 1955, Ministerstvo KuTtury Ukrains’koi
RSR, s. 106.
20 Wart uwagi polskich historyków sztuki przypomniany
przez Tananajewę artykuł V. VERETE,NNIKOV, Lampi-otec
i ego myśli ob Akademii Chudozestu, „Starye Gody” 1910,
nojabr’. Wyliczenie prac Lampiego (ojca) można by uzupeł-
nić portretami lwowskimi: Rzewuskiego, Lubomirskiego
i nieokreślonego mężczyzny w czerwonym stroju, L’vws’ka
Derźauna Kartynna Galereja, jw„ s. 107. Ten ostatni por-
tret reprodukowany jest w przewodniku-folderze pt. L’vi-
us’ka Derźauna Kartynna Galereja, Kyiv 1963, s. (8) wyda-
nym poza cytowaną — ukraińską — w kilku innych wersjach
językowych.
72
Przedstawiwszy wybrane przykłady malarstwa
portretowego 'XVII—XVIII w. przechodzi Tananaje-
wa do omówienia — dość jednak pobieżnego — twór-
czości Konstantego Aleksandrowicza (s. 34) opierając
się na jednej tylko pracy — portrecie kobiecym
z Muzeum Narodowego w Warszawie. Zupełne po-
minięcie portretów męskich Aleksandrowicza zuboża
charakterystykę. W zbiorach muzeów ZSRR można
zresztą było znaleźć materiały, które poszerzyłyby
nasz stan wiedzy o artyście. W ekspozycji Lwowskiej
Państwowej Galerii Obrazów wystawiona jest repli-
ka znanego portretu Karola Radziwiłła „Panie Ko-
chanku” (ił. 4) 16, dobry przykład dosadnej charak-
terystyki modela. W zbiorach zaś Muzeum w Mińsku
znajduje siię portret Marii Teresy Tysżkiewiczowej
(ii. 5)17 o diametralnie różnym potraktowaniu.
Szerzej niż malarstwem Aleksandrowicza, zajmuje
się Tananajewa twórczością Józefa Faworskiego (s. 35).
Uważa ją za typową dla „sarmackiego portretu
XVIII wieku. Faworski — pisze — jakby skoncen-
trował w sobie wszystkie najznaczniejsze osiągnięcia
tego portretu i, jednocześnie, doprowadził je do tej
granicznej linii, za którą możliwa już jest tylko sty-
lizacja” (s. 35).
Od omówienia portretów Aleksandrowicza i Fa-
worskiego przechodzi Tananajewa do bardziej ogól-
nych rozważań nad portretem „epoki sarmackiej”
(s. 36), przeprowadzając zasługujące na uwagę •zesta-
wienia porównawcze między sztuką polską a czeską
XVII—XVIII w. Dochodzi do wniosku, że rozwój
portretu w Polsce może być zestawiony z sytuacją
malarstwa portretowego w Rosji XVIII— początku
XVIII w. Stwierdzenie to jednak wymagałoby uza-
sadnienia.
Dalej podkreśla Tananajewa cechy wspólne por-
tretowi rosyjskiemu, ukraińskiemu i polskiemu: pla-
skość, dekoracyjność i skłonność do ornamentyki, co
uważa za przejaw wpływów wschodnich na kulturę
polską (s. 36).
16 W zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie znajdu-
je się portret Karola Radziwiłła „Panie Kochanku” z na-
pisem na odwr.: ,,in Varsovia Alezandrowicz pinrit 1786”,
Sztuka warszawska od średniowiecza do połowy XX wieku,
Katalog..., t. II, Od Wieku Oświecenia do potowy XX wie-
ku, Warszawa 1962, Muzeum Narodowe w Warszawie, poz.
42, ił. 12 (tamże literatura). — W zbiorach nieborowskich
znajduje się jego replika (J. WEGNER, Nieborów, Warsza-
wa 1954, ,s. 171, il. 66); — W Lwowskiej Galerii Obrazów
portret Karola Radziwiłła wystawiony jest jako dzieło nie
znanego artysty, nie ulega jednak wątpliwości, że jest to
jeszcze jedna ręplika Konstantego Aleksandrowicza. Drugim
portretem Karola Radziwiłła w zbiorach lwowskich jest
znajdujący się w zb. Lwowskiego Muzeum Historycznego (ze
zb. zamku w Podhorcach), w katalogu wystawy portretu
lwowskiego (OVSIJCUK, jw„ s. 62) określony jako swobod-
na kopia z portertu K. Aleksandrowicza w zb. Muzeum Na-
rodowego w Krakowie.
w Państwowe Muzeum Sztuk Pięknych Białoruskiej SRR
(Gosudarstuennyj Chudoźestuennyj Muzej BSSR), nr inw.
H.B. — 211, ol. ipł., owal 56 X 45 cm, na odwrocie napis:
,,Alezandrowicz pinzlt 1783 Pani Tyszkiewiczowa Referen-
darzowa Litewska” (żona Wincentego, Maria Teresa z Po-
niatowskich (1761—1831) — W. DWORZACZEK, Genealogia,
Tablice, Warszawa 1959, tabl. 178). Zwrócić tu należy uwa-
gę na duże podobieństwo, niemal identyczność portretowa-
nej z Urszulą Mniszchową malowaną przez M. Bacciarelle-
go; _ A. CHYCZEWSKA, Marceli Bacciarelli, Życie — twór-
czość — dzieła, Poznań 1968, Muzeum Narodowe w Pozna-
Wracając następnie do czasów stanisławowskich
Tananajewa trafnie określa zasadniczą zmianę w po-
litycznej i kulturalnej roli Warszawy w stosunku do
okresu panowania Sasów (s. 39—40). Na tak zaryso-
wanym tle rozwija szeroko zarysowaną charaktery-
stykę twórczości Bacciarellego w dziedzinie portretu
opierając się na niedrukowanej jeszcze monografii
(pracy doktorskiej) Aliny Chyczewskiej. Partie po-
święcone analizie portretów Bacciarellego należą do
najbardziej rzeczowych przekonywająco i plastycznie
napisanych w całej książce. Zastrzeżenia należy wy-
sunąć co do oceny „Portretu Stanisława Augusta
z klepsydrą”. Ten ostatni Bacciarellowski wizerunek
króla (jeżeli nie brać pod uwagę „Zgonu Stanisława
Augusta” z Muzeum w Kownie) od dawna przyciąga
uwagę badaczy i został poddany wnikliwym anali-
zom, których rezultatem jest rozszyfrowanie sensu
symbolicznego sceny18. Nie można więc stwierdzać,
że temat obrazu „nie jest obecnie całkowicie jasny”
(s. 47).
Zajmując się Józefem Grassim Tananajewa pod-
kreśla, iż artysta ten wniósł do Polski powiewy sen-
tymentalizmu, podnosi wpływ Grassiego na Kosiń-
skiego i Wojniakowskiego. Niestety z prac Grassiego
reprodukowana jest tylko jedna: portret ks. Józefa
Poniatowskiego (o słuszności wyboru właśnie tego
obrazu można by dyskutować), choć więc autorka
wymienia liczne portrety artysty (między innymi Te-
resy Jabłonowskiej jako Hebe 19 z Lwowskiej Galerii
Obrazów, il. 8), szczegółowa analiza formalna por-
tretów Grassiego przeprowadzona w książce dla czy-
telnika nie znającego materiału pozbawiona jest
oparcia.
Pisząc o Janie Chrzcicielu Lampim (starszym)
prócz związków z Polską charakteryzuje też Tana-
najewa jego działalność w Rosji (s. 50—51) 20, dalej
zajmuje się Per Krafftem (s. 51—53), Franciszkiem
Smuglewiczem (s. 54—55, 57—59), Kucharskim (s. 55—
56), Anną Rajecką (s. 57). Wnikliwie analizuje portret
Marii Antoniny malowany przez Kucharskiego po
niu. Muzeum Narodowe w Warszawie, poz. 48, il. 29. — Za
wydatną pomoc okazaną mi w pracach moich w mińskim
Muzeum składam uprzejme podziękowanie Pani Dyrektor
J.W. Aładowej oraz kustoszowi — Panu A.I. Soko-
łowowi.
15 [R.] FOURNIER-SARLOVEZE, Les peintres de Stani-
slas-August II Roi de Pologne, Paris 1907, s. 18; — Subtelnie
analizuje portret i jego treść Z. BATOWiSKI, Portret Sta-
nisława Augusta „z klepsydrą”, Z notatek opracowała Z.
NIESIOŁOWSKA-ROTHERTOWA, „Biul. Hist. Sztuki” XIV,
195,2, nr 2, s. 19—32, 6 ilustr.; — por. też Z. NIESIOŁOWS-
KA-ROTHERTOWA, Portret Stanisława Augusta „z klepsy-
drą”, Notatka uzupełniająca, „Biul. Hist. Sztuki” XV, 1953,
nr 1, s. 75, 2 ilustr.
19 L’vivs’ka Derźauna Kartynna Galereja, Katalog chodo-
żnich tuoriu, Kyiv 1955, Ministerstvo KuTtury Ukrains’koi
RSR, s. 106.
20 Wart uwagi polskich historyków sztuki przypomniany
przez Tananajewę artykuł V. VERETE,NNIKOV, Lampi-otec
i ego myśli ob Akademii Chudozestu, „Starye Gody” 1910,
nojabr’. Wyliczenie prac Lampiego (ojca) można by uzupeł-
nić portretami lwowskimi: Rzewuskiego, Lubomirskiego
i nieokreślonego mężczyzny w czerwonym stroju, L’vws’ka
Derźauna Kartynna Galereja, jw„ s. 107. Ten ostatni por-
tret reprodukowany jest w przewodniku-folderze pt. L’vi-
us’ka Derźauna Kartynna Galereja, Kyiv 1963, s. (8) wyda-
nym poza cytowaną — ukraińską — w kilku innych wersjach
językowych.
72