Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (35.1973)

ANDRZEJ GRZYBKOWSKI

II. 6. Piotrkowice-Tarnoskała, zespół pałacowy, elewacja
pd. zach. pawilonu wsch. (Pot. K. Kowalska)


II. 7. Piotrkowice-Tarnoskała, zespół pałacowy, wozownia
i pawilon wsch. od pd. wsch. (Fot. przed 1951)



11. 8. Piotrkowice-Tarnoskała, zespół pałacowy, brama
wjazdowa od pd. wsch. (Fot. K. Kowalska)

nieważ gospodarcze „galerio” nie stanowią o zamknięciu
dziedzińca — cel ten został osiągnięty przede wszystkim
odpowiednim zwróceniem fasad wejściowych wszystkich
pawilonów. Wreszcie, oś kompozycyjna założenia jest
zarazem osią widokową. Opadające dość stromo, sztucz-
nie zapewne zniwelowane plateau na grzbiecie wzgórza
otwiera piękny widok na położoną w dole wieś i nieco
dalej - bogatą bryłę kościoła piotrkowickiego, znaj-
dującą się na osi zespołu pałacowego. Pozostawienie
„otwartej” strony naprzeciw wjazdu dowodziło wyczu-
cia sytuacji topograficznej i chęci wprzęgnięcia kraj-
obrazu w architekturę. Pawilony pn. i wsch. oraz pd.
i zach. prawdopodobnie nie były ze sobą połączone
galeriami. W każdym razie nie ma na to przesłanek
w dyspozycji wnętrz ani jakichkolwiek śladów mate-
rialnych. Do odrzucenia koncepcji ewentualnych łącz-
ników skłania cała istota niezwykłej w oryginalności
inwencji przestrzennej. Pałac złożony z czterech roz-
proszonych domów był w użytkowaniu bardzo niewy-
godny. Jeśli nie względy funkcjonalne stanowiły o kon-
cepcji założenia, to nie ma potrzeby doszukiwać się ich
w drugorzędnym czynniku — ewentualnym istnieniu
łączników między dwoma parami pawilonów.
Rewelacja Tamoskały polega na istnieniu czterech
identycznych pawilonów, pozbawionych dominanty. Bu-
dynek pałacu został niejako rozbity na równorzędne
człony, z których żaden nie ma uprzywilejowanej po-
zycji; dodać natychmiast trzeba, że ta wysoce oryginalna
siedziba służyła jako miejsce stałego, a nie okresowego
zamieszkania (o czym przekonują źródła i zabranie
z Maleszowej wszystkich ruchomości).
Kompozycja togo pałacu nie ma w Polsce żadnych
odniesień, a poza jej granicami — analogie są bardzo
odległe, raczej kierunku myślenia dotyczące niż po-
krewieństw ściśle formalnych. Zaczątków rozbicia jed-
nolitej bryły budynku na identyczne człony dopatrywać
się można w projekcie ogłoszonym przez Jacąues An-
drouet du Cerceau w 1559 r. 26 27 (il. 10), a bazującym
na znanych mu rysunkach do przygotowywanej VII księgi
Serlia 28. Du Cerceau interpretuje willę o układzie krzy-
żowo-korytarzowym jako podłużny, kilkukondygna-

26 Kompozycja zespołu jest jednorodna; bez względu na kolejność
i czas budowy poszczególnych składników — są one realizacją jednolitego,
opartego na dyscyplinie geometrycznej projektu. Schematem kompozy-
cyjnym założenia (ii. 9) są dwa przeciwległe sobie odcinki kół, o środkach
umieszczonych na osi zespołu. Na odcinku jednego kola wytyczono wygięte
budynki gospodarcze oraz pawilon wsch. i pd. Te ostatnie w taki sposób,
że icli elewacje zwrócone do stajni i wozowni stanowią przedłużenie pro-
mienia koła. (W innym wypadku raury budynków gospodarczych do-
chodziłyby do pawilonów pod kątem ostrym). Identycznie, przedłużając
promień drugiego koła, rozmierzono pawilon pn. i zach. Oba kola stano-
wiące osnowę konstrukcji pokrywają się na nieznacznej powierzchni.
Odległość środków kół została wyznaczona przyjętym założeniem, by
środki głównych elewacji pawilonów tworzyły kwadrat. (W rzeczywistości
jest to prostokąt 54x55 m). Z zależności tej wynika dalsza: bok owego
kwadratu jest równy odległości od środka całego założenia (wyznaczonego
studnią) do odcinka koła łączącego wewnętrzne narożniki stajni i wozowni.
27 J. ANDROUET du CERCEAU, De architectura ... opus, Lutetiae
Parisiorum 1559, tab. XXXI.
28 Te z kolei były koncepcją ucznia Serlia — fra Valeria daFAnde-
nara, autora pierwszej willi tego typu (J. KOWALCZYK, Sebastian Serlio
a sztuka polska, w druku). Za wskazanie tego przykładu (oraz omówionego
niżej projektu Serlia, villa Lante i Pustelni kruszyńskiej) składam drowi
hab. Jerzemu Kowalczykowi serdeczne podziękowanie, jak również za
udostępnienie maszynopisu swej pracy.

58