Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (35.1973)

KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI

ANNA ŁABĘCKA

HISTORIA GRUPY „a.r.”

(Streszczenie referatu wygłoszonego na zebraniu naukowym Oddziału Łódzkiego SHS w dniu 8.IV.1970 r.)

Powstanie grupy „a.r.” przypada
na połowę 1929 r. i łączy się z roz-
łamem, jaki nastąpił wśród członków
ugrupowania „Praesens”. Na skutek
różnic ideowych wystąpili z niej
Władysław Strzemiński, jogo żona,
Katarzyna Kobro i Henryk Stażew-
ski. W 1930 r. przyłączyli się do nich
dwaj poeci: Julian Przyboś i Jan
Brzękowski. Skład osobowy grupy
oraz połączenie dwóch dyscyplin ar-
tystycznych był świadomym wybo-
rem Strzemińskiego. Uzasadniał to
w korespondencji do Juliana Przybo-
sia z 8.X. 1930 r. następująco: „Sądzę,
że mamy tak silny prąd przeciwny
i tak dobrze on opanował wszystkie
punkty strategiczne, że tylko jedno-
lity front poezji i plastyki, wzajemnie
dla siebie tworząc akompaniament
(...) mogą przeciwdziałać, przemyca-
jąc plastykę do zwolenników poezji,
a poezję do miłośników plastyki”.
W ten sposób ukonstytuowała się
grupa „a.r.”. Jej program został sfor-
mułowany w postaci krótkich haseł
w „Komunikacie nr 1” wydanym
w formie ulotki w 1930 r. Głosił on
m.in. walkę o sztukę nowoczesną
w Polsce na szerszej jednak płasz-
czyźnie, niż to działo się dotychczas.
Gosił konieczność wprowadzenia no-
włoczesności we wszystkie dziedziny
sztuki. Przez nowoczesność rozumia-
no organiczność budowy, zwięzłość
i logikę formy.
W ciągu prawie dwu lat grupa pod
względem lokalizacji wisiała dosłow-
nie w powietrzu. Strzemińscy miesz-
kali w Koluszkach, gdzie uczyli ry-
sunku w tamtejszej szkole średniej
i równocześnie w Żeńskiej Szkole
Przemysłowej. Stażewski mieszkał w
Warszawie, Julian Przyboś był pro-
fesorem języka polskiego w gimna-
zjum w Cieszynie, a Brzękowski pro-
wadził Sekretariat Towarzystwa Wy-
miany Kulturalnej między Polską
a Francją w Paryżu. W tym więc
okresie w korespondencji grupy „a.r.”
podawany jest adres warszawski
H. Stażewskiego. Losy grupy „a.r.”
na stałe łączą się z Łodzią od momentu
zamieszkania tu Strzemińskich w sier-
pniu 1931 r.
Łódź stanowiąc wielkie centrum
przemysłowe Polski, pod względem
życia kulturalnego długo przedstawia-
ła obraz zacofanej prowincji. Zasad-
niczy postęp w tym mieście, znanym

z tradycji rewolucyjnych, nastąpił
z chwilą ukonstytuowania w 1927 r.
Rady Miejskiej, w której większość
członków reprezentowała tendencje
lewicowe. Prezydentem miasta został
wówczas Bronisław Ziemięcki, a prze-
wodniczącym Wydziału Oświaty
i Kultury, Przecław Smolik. Ten
ostatni, rzutki, energiczny, umiejący
wyzwalać indywidualną i przede
wszystkim zbiorową aktywność, dał
początek wielu cennym inicjatywom
kulturalnym.
Za kadencji nowej Rady nabiera
rozgłosu i znaczenia Nagroda Lite-
racka Miasta Łodzi, ufundowana w
1926 r. Po raz pierwszy otrzymał ją
w 1927 r. Aleksander Świętochowski,
znakomity pisarz, publicysta i histo-
ryk. Następnymi laureatami byli Ju-
lian Tuwim i Zofia Nałkowska.
W 1932 r. nagroda ta została roz-
szerzona o zakres plastyki i nauki.
Otrzymał ją wówczas Władysław
Strzemiński. Do nagrody wytypowani


II. 1. Henryk Stażewski, Kompozycja
abstrakcyjna, ok. 1930 r. Muzeum
Sztuki w Lodzi. (Fot. Prac. Fot. Mu-
zeum )

zostali obok Strzemińskiego najbar-
dziej uznani przez oficjalne czynniki
malarze, jak np. Leon Wyczółkowski,
Józef Pankiewicz, Wojciech Weiss,
Przyznanie nagrody Strzemińskiemu,
artyście związanemu z .radykalnym
nurtem sztuki polskiej, było na owe
czasy krokiem nader śmiałym, wysta-
wiającym najlepsze świadectwo ów-
czesnym władzom miejskim.
W Łodzi rozpoczęła swoją dzia-
łalność od 1928 r. pierwsza wyższa
uczelnia, w postaci filii warszawskiej
„Wolnej Wszechnicy”. W 1930 r.
otwarto nowe Muzeum Miejskie im.
Juliana i Kazimierza Bartoszewi-
czów — znanych kolekcjonerów kra-
kowskich, z których Kazimierz Bar-
toszewicz, parę miesięcy przed śmier-
cią, przekazał miastu swoje i ojca
zbiory. W Muzeum tym znalazła po-
mieszczenie Kolekcja Międzynarodo-
wej Sztuki Nowoczesnej, zebrana
przez grupę „a.r.”.
W tym samym roku na wniosek
Wydziału Oświaty i Kultury Ma-
gistratu m. Łodzi, Instytut Propa-
gandy Sztuki w Warszawie przejmuje
w bezpośredni zarząd Miejską Galerię
Sztuki —- dzierżawioną do tej pory
przez osoby prywatne. W marcu
1930 r. rozpoczyna nadawanie włas-
nego programu Łódzka Rozgłośnia
Radiowca. W 1931 r. zaczyna wycho-
dzić pierwsze literackie pismo „Prą-
dy”. Listę inicjatyw zamyka (ale nie
wyczerpuje) utworzenie Związku Ar-
tystów Plastyków z siedzibą w Mu-
zeum.
Strzemiński z chwilą przybycia do
Łodzi, włącza się z miejsca w ten
dość jeszcze surowy klimat życia kul-
turalnego . z zamiarem kształtowania
go na miarę własnych wymagań.
Dzięki inspiracji grupy „a.r.” w nurt
malarstwa abstrakcyjnego włączają
się inni artyści łódzcy, jak Aniela
Menkesowa, Jerzy Krauze, Bolesław^
Hochlinger i Stefan Wegner. Obok
Strzemińskich wybitnym przedstawi-
cielem tego środowiska jest Karol
Hiller. Twórczość tego artysty, jak
i bogata działalność publicystyczna,
wniosła wiele nowych wartości do
rozwoju sztuki awangardowej w Pol-
sce okresu międzywojennego. Te po-
krótce omówione zjawiska sprawiają,
że Łódź nie tylko nadrabia wielo-
letnie zaniedbania w dziedzinie roz-
woju kultury, ale co więcej, staje się

106