Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (35.1973)

KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI

JAN SAMEK

ZASADY, WARTOŚCI I STAN ZACHOWANIA ZABYTKÓW RUCHOMYCH NA TERENIE
MIASTA KRAKOWA
(Streszczenie referatu wygłoszonego na zebraniu naukowym Oddziału Krakowskiego SHS
w dniu 10.IV.1972 r.)

Kraków jako dawna stolica
Rzeczypospolitej jest największym w
Polsce zespołem zabytków, nie tylko
architektury lecz też malarstwa, rzeź-
by i rzemiosła artystycznego. Choćby
z tego względu warto zająć się bliżej
tzw. zabytkami ruchomymi na terenie
miasta z punktu widzenia ich zróż-
nicowania, artystycznej wartości i sta-
nu zachowania.
Poza zbiorami muzealnymi, które
z natury rzeczy nie będą przedmiotem
niniejszego omówienia, na terenie
Krakowa posiadamy zabytki ruchome
w kościołach i klasztorach. Są one
własnością instytucji państwowych
i organizacji społecznych, znajdują
się wreszcie i w prywatnym posiada-
niu. Najcenniejsze zabytki zawiera
pierwsza z wyliczonych grup, prze-
wyższając też inne pod względem
ilości. Specjalny walor nadaje obiek-
tom przetrwałym w klasztorach i koś-
ciołach fakt, że zachowały się one in
situ, w miejscu, dla którego były fun-
dowane. Krakowskie kościoły w licz-
bie ponad czterdziestu, z których
większość stanowią budowle klasztor-
ne kryją, według wstępnej oceny opar-
tej na wynikach prac inwentaryza-
cyjnych, około 20 000 zabytków ru-
chomych, z której to liczby sporą
część stanowią obiekty wybitne, za-
liczane do I lub II kategorii. Przy-
kładowo w bogatym w dzieła sztuki
kościele Mariackim zachowało się
(wraz z obiektami ruchomymi prze-
chowywanymi w prałatówce) 1823 za-
bytków. Na tę liczbę składa się m.in.
kilkadziesiąt portali, obramień okien-
nych, wsporników i zworników, 142
witraże, 216 płyt nagrobnych, na-
grobków i epitafiów, wreszcie 984 o-
kazów złotnictwa, tkanin i haftów (nie
licząc luźnych fragmentów tkanin

i elementów włączonych w nowsze
szaty liturgiczne). W zdecydowanej
większości są to przedmioty wyróżnia-
jące się wartością artystyczną, nie-
rzadko obiekty mające ugruntowaną
pozycję w dziejach sztuki europejskiej.
Zbliżona liczba zabytków zachowała
się w kościele i klasztorze dominika-
nów (m.in. ok. 300 obrazów) oraz
w kościele Bożego Ciała i zabudowa-
niach Kanoników Regularnych Late-
raneńskich na Kazimierzu, jak również
w klasztorach karmelitów na Piasku,
karmelitanek na Wesołej i kamedułów
na Bielanach. Mniejsze zespoły posia-
dają proporcjonalnie mniejsze zasoby.
Kościół p.w. św. Barbary i należący
doń klasztor jezuitów zawiera 344 za-
bytki ruchome, kościół i klasztor
reformatorów ponad 250, zaś kościół
p.w. św. Krzyża — 204.
Z kolei pokaźną pozycję stanowi
wyposażenie kamienic mieszczańskich.
Jak wykazały prace inwentaryzacyjne
,,przeciętna” kamienica krakowska po-
siada od kilku do kilkunastu gotyc-
kich, renesansowych i barokowych
portali, wsporniki i zworniki, dekora-
cje stiukowe, ozdobione malowidłami
stropy, polichromie ścienne, wreszcie
bogato dekorowaną stolarkę z ozdob-
nymi okuciami i zamkami. Ilość tych
obiektów oszacować można wstępnie,
opierając się na zarejestrowanych
w obrębie śródmieścia około 500 za-
bytkach nieruchomych, na co naj-
mniej 6000 sztuk; liczba ich stale
wzrasta na skutek odkryć dokonywa-
nych w trakcie prac konserwatorskich
i remontowych.
Mówiąc o zabytkach ruchomych
wspomnieć jeszcze należy o słabo zba-
danych zespołach pozostających
w gestii instytucji państwowych i or-
ganizacji społecznych. Zapoznane

zbiory sztuki znajdują się w posiada-
niu Akademii Sztuk Pięknych i innych
wyższych uczelni Krakowa, Krakow-
skiego Oddziału Polskiej Akademii
Nauk, Kurii Metropolitalnej, wreszcie
dawnej Izby Rzemieślniczej. Liczbę
tych zabytków trudno sprecyzować,
sięga ona co najmniej kilku tysięcy
obiektów.
Należy jeszcze zdać sobie sprawę
z ilości zabytków pozostających
w zbiorach prywatnych. Ponieważ
tylko większe zbiory w liczbie około 80
zarejestrowane są u Miejskiego Kon-
serwatora Zabytków, a zasoby ich są
płynne, ocenić je możemy tylko w
przybliżeniu. Na tej podstawie sądzić
można, że w Krakowie istnieje kilka
mniejszych i większych zbiorów z za-
kresu malarstwa, grafiki i rzemiosła
artystycznego (broń, numizmatyka,
szkło), których wartości nie należy
bagatelizować. Ponadto niemal wszys-
tkie mieszkania krakowskie, które nie
uległy zniszczeniu w czasie II wojny
światowej, zawierają przynajmniej
część dawnego wyposażenia z XIX
i 1. połowy XX w.
Reasumując, w przybliżeniu ocenić
można zasoby Krakowa na kilkaset
tysięcy, jeśli nie na pół miliona zabyt-
ków ruchomych. Wymowny jest fakt,
że przez krakowskie sklepy „Desa”
przechodzi rocznie około 30 000 obiek-
tów. Trudno powstrzymać się tu od
przypomnienia, że Konserwator mias-
ta Krakowa dysponuje dla spraw za-
bytków ruchomych tylko jednym
stanowiskiem pracy przy niewielkiej
pomocy ze strony muzeów.
Z kolei określić należy stopień
rozeznania w tym ogromnym materia-
le. Mimo że Kraków jest kolebką
historii sztuki jako dyscypliny nauko-
wej i od lat sześćdziesiątych ubiegłego

203