Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (35.1973)

ODONA NAPIERAŁA

NOWE MATERIAŁY DOTYCZĄCE HISTORII ROZWOJU I URBANIZACJI RYDZYNY

(Streszczenie referatu wygłoszonego

na

zebraniu naukowym Oddziału

Poznańskiego w dniu

8.XI.1971 r.)

Miasto Rydzyna powstało na po-
czątku XV w. z inicjatywy Jana
z Czerniny. Głównym czynnikiem
wpływającym na ukształtowanie mias-
ta był centralnie położony rynek. Na-
rożniki rynku —- północno-wschodni
i południowo-zachodni — stanowiły
zasadniczy przelot drogi komunika-
cyjnej. W północno-zachodnim naroż-
niku parcele budowlane ściśle przyle-
gały do siebie oddzielone jedynie wąs-
kim miedzuchem. W połowie XIX w.
miedzuch zastąpiono przejściem dla
pieszych (ił. 1). W narożniku połud-
niowo-wschodnim, jak to wynika z u-
kładu parcel budowlanych, wytyczono
z kolei wąską ulicę, dziś 1 Maja, sięga-
jącą do ulicy Matejki. Wszystkie ulice
rynkowe, z wyjątkiem dwóch prze-
lotowych, tworzyły sieć ruchu wew-
nętrznego nie wykraczając poza mia-
sto. Ulice boczne zamieszkiwali prze-
ważnie rzemieślnicy, stąd niektóre
z ulic nosiły nazwy takie, jak: Garn-
carska, Garbarska i Rzeźnicka. Ulica
Tylna w części zachodniej miasteczka
przechodziła już w kształt półkolisty
biegnąc równolegle do rowu, który
otaczał miasteczko. Wytyczenie rowu
wydaje się celowe zważywszy, że
teren, na którym powstała Rydzyna
był podmokły. Rów w pewnym stop-
niu stanowił odprowadzenie wody,
równocześnie zamykał miasto w okreś-
lony kształt, co wobec braku warow-
nych murów nie było obojętne. Jak
podają źródła ,,nigdy nie było murów
jest miasto otwarte, to jednak ma dobre
położenie i zasługuje na uwagę”.
Dotychczasowy rolniczy charakter
miasteczka zaczął się powoli zmieniać;
przekształcało się ono w dość silny
jak na lokalne stosunki ośrodek rze-
mieślnicze-rolniczy i handlowy. O sta-
nie rzemiosła rydzyńskiego mówią do-
kumenty z lat 1642 i 1643, w których
przywileje i obowiązki obejmują:
piwowarów, gorzałczan, rzeźników,
płócienników, sukienników, braitarów,
farbiarzy, krawców, szewców, kuśnie-
rzy, kowali, kołodziejów, ślusarzy,
bednarzy, piekarzy i młynarzy. I tak
np. gorzałczanie, ,,do których nałezec
mają Piwowarowie, którzy Gorzałki
robią powinni brać tesz raz na każdy
Rok po Siedmiu Cwiertni miary Ry-


li.1. Rydzyna. Przejście dla pieszych,
pierwotnie miedzuch w płn.-zach. na-
rożniku rynku. (Fot. O. Napierała)
dzynskiej, która miara z Lesczynską
zgadzać sie ma...”. „Rzeznicy powinni
dawać czynsze po dwa kamienie łoju
z każdej Parki...”. Świadczenia dla
dworu obowiązywały również zagrod-
ników, karczmarzy, kwartników i ko-
morników. Natomiast przekupniów
zwolnił pan ,,od podatków i ciężarów
wszelakich wolnych czynię dworowych
czasy wiecznymi”.
Wiek XVII okazał się okresem naj -
większego rozkwitu, w którym rze-
miosło odgrywało decydującą rolę.
Na przełomie XVI i XVII w. do-
wiadujemy się o istniejących na przed-
mieściu Rydzyny i w Kłodzie domach
z ogrodami, wiatrakach itp., np.
,Sprzedanie domu i z grodem na Przed-
mieściu od opatrzonego Michała Szmyth
opatrznemu D...wi Koperthowi Anno
D. 1593” i ,,Lukas z Wierbna Rydziń-
ski wiadomość czynię zem przedał
Poddanemu swemu Żamrowi Młyn
wietrznij w końcu Kłody...”.
Dane o ilości mieszkańców od XVI
do XVIII w. są dobrym miernikiem
rozwoju gospodarczego. W XVI w.
liczba mieszkańców wynosiła 360, zaś
w 1793 r. wzrosła do 1615 osób. Za-
hamowanie nastąpiło po rozbiorach
Polski. Pod względem etnicznym lud-
ność Rydzyny w XVI i początku
XVII w. była przede wszystkim pols-
ka. Na fakt ten wskazują występujące
w tym okresie imiona i nazwiska pols-
kie jak: Grzegorz Durka, Mikołaj
Dudek, Paweł Dudek, Lenard Koło-
dziej, Marcin Niedbała, Jakub ...,

Maciej ..., Wawrzyniec Piekarz, Mi-
chał Krzydeł. Dopiero proces koloni-
zacji powiatu leszczyńskiego, głównie
części południowej i środkowej spowo-
dował napływ osadników niemieckich
do Rydzyny.
Od końca XVII i w ciągu XVIII w.
w Rydzynie zachodzą istotne zmiany.
Jest to najbardziej intensywny okres
rozwoju w historii budownictwa i ur-
banistyki Rydzyny. Już Leszczyńscy
zapoczątkowali pierwsze prace. O-
graniczały się one głównie do zamku
i jego najbliższego otoczenia'. Dopiero
jednak działalność Sułkowskich, zwła-
szcza Aleksandra i Augusta, stworzyła
nowy etap w historii urbanistyki i ar-
chitektury miasta. Na kanwie roz-
planowania średniowiecznego wpro-
wadzono nową kompozycję barokową
zakrojoną na dużą skalę. Znany
projekt Ignacego Graffa z 1784 r.
w całości nigdy nie został zrealizowa-
ny. W wyniku przeprowadzonych
badań okazało się jednak, że usiłowano
w terenie położonym na południowy
wschód od zamku wykonać niektóre
jego zamierzenia. Świadczy o tym
stawek położony przy drodze polnej
do Miechcina zidentyfikowany z pro-
jektowanym przez I. Graffa stawem
rybnym.
W XIX w. Rydzyna rozwijała się
słabo. Jak podają źródła ,,handel
w mieście tutejszym docno lezi [...] żadne
tu nie znajduią sie fabriki...”. Istniały
tylko dwa szynki, mała garbarnia,
farbiarnia płótna i jeden browar.
W grupie rzemieślników czołowe miej -
sce zajmowali płóciennicy, sukiennicy,
szewcy, młynarze, piekarze, rzeźnicy,
krawcy, stolarze i piwowarzy. Płócien-
ników było 21 i sukienników 4, zatrud-
niali oni 8 prządek; w ciągu dnia jedna
osoba zarobiła 9 lub 12 groszy. Wy-
rabiali przez rok 60 postawów sukna
sprzedając go tylko w kraju. O do-
brym gatunku piwa nadmieniano ,,iż
piwowarzy w takim dobrym gatunku
wydają iż po inszych miastach niemasz,
co do reszty przemysł jest bardzo szczu-
pły”. Rzemieślnicy płacili podatki
będące jednym z podstawowych źródeł
dochodu miasta. Z pozostałej ludności
część mieszkańców żyła z uprawy
ziemi. Większość z nich mieszkała na

206