DOI Heft:
Nr. 2
DOI Artikel:[Rozprawy]
DOI Artikel:Da̜b-Kalinowska, Barbara: Krakowska ikona mozaikowa
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48043#0129
BARBARA DĄB-KALINOWSKA
KRAKOWSKA IKONA MOZAIKOWA*
W skarbcu krakowskiego klasztoru klarysek prze-
chowywana jest pomijana prawie zupełnie w dotychczaso-
wych badaniach mozaikowa ikona Matki Boskiej. Ikona
opublikowana została przez J. Pagaczewskiego, który
określił ją, jako wyrób bizantyński powstały w 2. poł.
XII—1.poł.XIII w. W związku z tradycją wiążącą ikonę
z osobą bł. księżny Salomei, Pagaczewski sądził, że ikona
dostała się do Polski za pośrednictwem dworu węgier-
skiego1. Ikona była wzmiankowana także przez N.P. Li-
chaćeva i W. Felicettiego-Liebenfelsa, który czas jej
powstania określił na XIII lub XIV w.2 W Katalogu
Zabytków ikona datowana jest na XII—XIII w. i przy-
pisywana warsztatowi konstantynopolitańskiemu3.
Ikona przedstawiająca Marię Chalkopratejską (Hagio-
soritissę), umieszczona jest w ramie drewnianej, od jej
strony wewnętrznej znajduje się sześć okrągłych plakietek
z poł. XIV i dwie z XVII w. W czasie konserwacji prze-
prowadzonej w 1967 r. usunięto znajdującą się w lewym
górnym narożniku płytkę metalową z rytą dekoracją4.
Dotychczasowe badania zgodnie przyjmują, że typ
ikonograficzny Hagiosoritissy ma swoje źródło w cudow-
nej ikonie przechowywanej w kościele chalkopratejskim
w Konstantynopolu5. Z czyjej inicjatywy został wznie-
siony kościół chalkotrapejski trudno stwierdzić, bogate
bowiem źródła dotyczące j ego powstania nie są zgodne i wy-
mieniaj ą zarówno Verinę—żonę Leona I, jakiTeodozjuszall
i jego siostrę cesarzową Pulcherię, a także Justyna II6.
Najprawdopodobniej prace przy budowie rozpoczęto
z inicjatywy Pulcherii, a ukończono za czasów Veriny,
Justyn II natomiast odbudował kościół po zniszczeniach
spowodowanych trzęsieniem ziemi i wzniósł sanktuarium,
w którym przechowywano relikwiarz z paskiem Marii
ayta cropóę. Pasek Marii, obok jej maforium przechowy-
wanym w sanktuarium blacherneńskim, należał do naj-
bardziej czczonych relikwii w Bizancjum. Pasek, jak po-
dają źródła, został przywieziony do Konstantynopola
z Jerozolimy, jednak w identyfikacji osoby, której
kościół chalkopratejski zawdzięczał posiadanie tej re-
likwii, źródła nie są zgodne. Nicefor Kallist stwierdził, że
ofiarodawczynią była Pulcheria, która zgodnie z tradycją
kościołowi blacherneńskiemu ofiarowała maforium Marii,
a jej wizerunek malowany przez św. Łukasza kościołowi
Hodegetrii. Natomiast św. Eutymios i Menologium Bazy-
lego Młodszego wymienili cesarza Arkadiusza8. Wydaje
się pewne, że pasek znajdował się w sanktuarium chalko-
* Panu doc. dr Tadeuszowi Dobrzenieckiemu pragnę serdecznie po-
dziękować za wyczerpujące uwagi i wskazówki bibliograficzne. Artykuł
w wersji niemieckiej ukaże się w „Jahrbuch der Osterreichischen
Byzantinistik“ 1973, XXII,
1 J. PAGACZEWSKI, Mozaikowy obraz N. Panny w kościele św.
Andrzeja w Krakowie, „Spr. Kom. Hist. Sztuki” 7,1907, s. LXXII—LXXVI
2 N.P. LICHAÓEY, Istoriśeskoe znabenie italo-grebeskoj ikonopisi
Izobraźenija Bogomateri v proizvedenijach italo-grećeskich ikonopiscev i ich
vlijanie na kompozicii nekotorych proslovennych russkich ikon, S. Petersburg
1911, s. 62, il. 15; —W. FELICETTI-LIEBENFELS, Geschichte der
byzantinischen Ikonenmalerei, Lausanne 1956, s. 64.
3 Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. IV: Miasto Kraków, Warszawa
1971, s. 63, il. 271; —M. PIETRUSIŃSKA, Katalog zabytków, [w:] Sztuka
polska przedromańska i romańska do schyłku XIII w., Warszawa 1971, s. 718
, 4 Kuby tworzące mozaikę o wielkości 1 mm wykonane są z marmuru,
a srebrne i złote z pasty szklanej.
5 LICHACEV, jw., s. 56; —N.P. K0NDAK0V, Ikonografija Bogo-
materi, t. 2, S.Petersburg 1915, s. 294—295; — J. EBERSOLT, Constantino-
ple, Recueil d’etudes d’archeologie et d’histoire, Paris 1951, s. 55—57; —
M. VLOBERG, Les types iconographigues de la Mirę de Dieu dans fart
byzantin, [w:] Etudes sur la Sainte Vierge sous la dir. d’Hubert Manoir,
t. 2, Paris 1952, s. 422; — FELICETTI-LIEBENFELS jw., s. 64; —
S. DER NERSESSIAN, Two Images of the Virgin in the Dumbarton Oaks
Collection, „Dumbarton Oaks Papers” XIV, 1960, s. 77—78; — H. HAGER’
Die Anfdnge des italianischen Altarbildes Untersuchungen. Zur Entstehungsge'
schichte des toskanischen Hochaltarretables, Munćhen 1962, s. 47; — B. ROT"
HEMUND, Handbuch der Ikonenkunst, Munćhen 1966 s. 271. — Chalko-
pratia jest nazwą dzielnicy Konstantynopola wywodzącą się od znajdują-
cych się tam warsztatów rzemieślniczych.
6 JUSTYNIAN, Nmella III, 1;—por. Zacharia von LIGENTHAL,
Imperatoris Justyniani Novellae, t. 1, Leipzig 1881, s. 70 wymienia Verinę,
natomiast Teodor Studyta przypisuje inicjatywę Pulcherii PG LXXXVI,
szp. 168, podobnie Teofanes który określa czas rozpoczęcia prac przy bu-
dowie na lata 449—450, w dalszej jednak części tekstu wymienia Justyna II
jako inicjatora budowy, PG CVIII, szp. 265, 537.
7 R. JANIN, Les eglises et les monasteres [w:] La gśographie ecclesia-
stigue de l’Empire byzantin, t. III, Paris 1953 s. 246; —EBERSOLT, jw.,
s. 55. Justyn II nie mógł być fundatorem kościoła ponieważ w 536 r. odbył
się w nim synod. Por. G.A. WELLEN, Theotokos, Utrecht-Antwerpen
1961, s. 188.
8 PG CXLVI, szp. 1058; — PG CXVII, szp. 613; — PO XVI, fasc. 3.
Św. Eutymios pisał, że w relikwiarzu „zawsze opromienionym światłem”,
w którym zamknięty jest drogocenny pasek znajduje się dokument stwier-
dzający, że umieścił go tu cesarz Arkadiusz. D. LATHAUD, Le sanctuaire
de la Vierge Ghalcopratia, „Echos d’Orient” XXIII, 1924, s. 41.
115
KRAKOWSKA IKONA MOZAIKOWA*
W skarbcu krakowskiego klasztoru klarysek prze-
chowywana jest pomijana prawie zupełnie w dotychczaso-
wych badaniach mozaikowa ikona Matki Boskiej. Ikona
opublikowana została przez J. Pagaczewskiego, który
określił ją, jako wyrób bizantyński powstały w 2. poł.
XII—1.poł.XIII w. W związku z tradycją wiążącą ikonę
z osobą bł. księżny Salomei, Pagaczewski sądził, że ikona
dostała się do Polski za pośrednictwem dworu węgier-
skiego1. Ikona była wzmiankowana także przez N.P. Li-
chaćeva i W. Felicettiego-Liebenfelsa, który czas jej
powstania określił na XIII lub XIV w.2 W Katalogu
Zabytków ikona datowana jest na XII—XIII w. i przy-
pisywana warsztatowi konstantynopolitańskiemu3.
Ikona przedstawiająca Marię Chalkopratejską (Hagio-
soritissę), umieszczona jest w ramie drewnianej, od jej
strony wewnętrznej znajduje się sześć okrągłych plakietek
z poł. XIV i dwie z XVII w. W czasie konserwacji prze-
prowadzonej w 1967 r. usunięto znajdującą się w lewym
górnym narożniku płytkę metalową z rytą dekoracją4.
Dotychczasowe badania zgodnie przyjmują, że typ
ikonograficzny Hagiosoritissy ma swoje źródło w cudow-
nej ikonie przechowywanej w kościele chalkopratejskim
w Konstantynopolu5. Z czyjej inicjatywy został wznie-
siony kościół chalkotrapejski trudno stwierdzić, bogate
bowiem źródła dotyczące j ego powstania nie są zgodne i wy-
mieniaj ą zarówno Verinę—żonę Leona I, jakiTeodozjuszall
i jego siostrę cesarzową Pulcherię, a także Justyna II6.
Najprawdopodobniej prace przy budowie rozpoczęto
z inicjatywy Pulcherii, a ukończono za czasów Veriny,
Justyn II natomiast odbudował kościół po zniszczeniach
spowodowanych trzęsieniem ziemi i wzniósł sanktuarium,
w którym przechowywano relikwiarz z paskiem Marii
ayta cropóę. Pasek Marii, obok jej maforium przechowy-
wanym w sanktuarium blacherneńskim, należał do naj-
bardziej czczonych relikwii w Bizancjum. Pasek, jak po-
dają źródła, został przywieziony do Konstantynopola
z Jerozolimy, jednak w identyfikacji osoby, której
kościół chalkopratejski zawdzięczał posiadanie tej re-
likwii, źródła nie są zgodne. Nicefor Kallist stwierdził, że
ofiarodawczynią była Pulcheria, która zgodnie z tradycją
kościołowi blacherneńskiemu ofiarowała maforium Marii,
a jej wizerunek malowany przez św. Łukasza kościołowi
Hodegetrii. Natomiast św. Eutymios i Menologium Bazy-
lego Młodszego wymienili cesarza Arkadiusza8. Wydaje
się pewne, że pasek znajdował się w sanktuarium chalko-
* Panu doc. dr Tadeuszowi Dobrzenieckiemu pragnę serdecznie po-
dziękować za wyczerpujące uwagi i wskazówki bibliograficzne. Artykuł
w wersji niemieckiej ukaże się w „Jahrbuch der Osterreichischen
Byzantinistik“ 1973, XXII,
1 J. PAGACZEWSKI, Mozaikowy obraz N. Panny w kościele św.
Andrzeja w Krakowie, „Spr. Kom. Hist. Sztuki” 7,1907, s. LXXII—LXXVI
2 N.P. LICHAÓEY, Istoriśeskoe znabenie italo-grebeskoj ikonopisi
Izobraźenija Bogomateri v proizvedenijach italo-grećeskich ikonopiscev i ich
vlijanie na kompozicii nekotorych proslovennych russkich ikon, S. Petersburg
1911, s. 62, il. 15; —W. FELICETTI-LIEBENFELS, Geschichte der
byzantinischen Ikonenmalerei, Lausanne 1956, s. 64.
3 Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. IV: Miasto Kraków, Warszawa
1971, s. 63, il. 271; —M. PIETRUSIŃSKA, Katalog zabytków, [w:] Sztuka
polska przedromańska i romańska do schyłku XIII w., Warszawa 1971, s. 718
, 4 Kuby tworzące mozaikę o wielkości 1 mm wykonane są z marmuru,
a srebrne i złote z pasty szklanej.
5 LICHACEV, jw., s. 56; —N.P. K0NDAK0V, Ikonografija Bogo-
materi, t. 2, S.Petersburg 1915, s. 294—295; — J. EBERSOLT, Constantino-
ple, Recueil d’etudes d’archeologie et d’histoire, Paris 1951, s. 55—57; —
M. VLOBERG, Les types iconographigues de la Mirę de Dieu dans fart
byzantin, [w:] Etudes sur la Sainte Vierge sous la dir. d’Hubert Manoir,
t. 2, Paris 1952, s. 422; — FELICETTI-LIEBENFELS jw., s. 64; —
S. DER NERSESSIAN, Two Images of the Virgin in the Dumbarton Oaks
Collection, „Dumbarton Oaks Papers” XIV, 1960, s. 77—78; — H. HAGER’
Die Anfdnge des italianischen Altarbildes Untersuchungen. Zur Entstehungsge'
schichte des toskanischen Hochaltarretables, Munćhen 1962, s. 47; — B. ROT"
HEMUND, Handbuch der Ikonenkunst, Munćhen 1966 s. 271. — Chalko-
pratia jest nazwą dzielnicy Konstantynopola wywodzącą się od znajdują-
cych się tam warsztatów rzemieślniczych.
6 JUSTYNIAN, Nmella III, 1;—por. Zacharia von LIGENTHAL,
Imperatoris Justyniani Novellae, t. 1, Leipzig 1881, s. 70 wymienia Verinę,
natomiast Teodor Studyta przypisuje inicjatywę Pulcherii PG LXXXVI,
szp. 168, podobnie Teofanes który określa czas rozpoczęcia prac przy bu-
dowie na lata 449—450, w dalszej jednak części tekstu wymienia Justyna II
jako inicjatora budowy, PG CVIII, szp. 265, 537.
7 R. JANIN, Les eglises et les monasteres [w:] La gśographie ecclesia-
stigue de l’Empire byzantin, t. III, Paris 1953 s. 246; —EBERSOLT, jw.,
s. 55. Justyn II nie mógł być fundatorem kościoła ponieważ w 536 r. odbył
się w nim synod. Por. G.A. WELLEN, Theotokos, Utrecht-Antwerpen
1961, s. 188.
8 PG CXLVI, szp. 1058; — PG CXVII, szp. 613; — PO XVI, fasc. 3.
Św. Eutymios pisał, że w relikwiarzu „zawsze opromienionym światłem”,
w którym zamknięty jest drogocenny pasek znajduje się dokument stwier-
dzający, że umieścił go tu cesarz Arkadiusz. D. LATHAUD, Le sanctuaire
de la Vierge Ghalcopratia, „Echos d’Orient” XXIII, 1924, s. 41.
115