Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (35.1973)

TERESA KMIECIŃSKA-KACZMAREK

UWAGI DO ARTYKUŁU S. STAWICKIEGO: CZY NEKTARU, AUTOR
„TIPIKA” BYŁ TWÓRCĄ MALOWIDEŁ SUPRĄŚLSKICH ?*

W związku z artykułem Stanisława Stawickiego, po-
święconym nielicznym zachowanym freskom z Supraśla,
chciałabym przedstawić kilka uwag, które — być może —
będą mogły być wykorzystane przez późniejszych bada-
czy tego cennego obiektu.
Uwagi ikonograficzne: Określenie „de-
koracja malarska cerkwi” oznacza zazwyczaj zarówno
dekorację freskową, jak obrazy dla ikonostasu, wyko-
nane przez artel, czyli zespół malarzy, którzy pod kierun-
kiem jednego artysty (najbardziej doświadczonego) wy-
konywali całość prac malarskich. Na przykładzie zacho-
wanych fresków z Supraśla można omówić niektóre cechy
stylistyczne i ikonograficzne autora lub artelu, poza
obrębem możliwości pozostanie omówienie całości kon-
cepcji i jej charakteru.
W zachowanych fragmentach zwraca uwagę duża
stosunkowo liczba tematów „świętych rycerzy”: Dy-
mitra, Jerzego Bachusa, przypuszczalnie również św.
Sergiusza (występują zazwyczaj razem) i św. Nikity.
Wybór tematyki został — jak się zdaje — dokonany
świadomie i celowo. Analogiczne tematy spotykamy
w cerkwi Uspienskiej we Włodzimierzu Suzdalskim pędzla
Andrzeja Rublewa i Daniły Czarnego1. Na początku
XV w. tematyka rycerska silnie została wyeksponowana
w cerkwi Manasija w dorzeczu Morawy, ufundowanej
przez despotę Stefana Lazarewicza w 1418 r.2 Po raz
pierwszy chyba w programie ikonograficznym święci ry-
cerze znaleźli poczesne miejsce w bocznej absydzie
trikonchos. Na filarze południowo-wschodnim przedsta-
wiony został archanioł Michał. Nad wejściem znajduje się
kompozycja nazwana po serbsku Niedremano oko, oraz
na łuku wejściowym kompozycja Ręka Boga3 przedsta-
wiająca wielką dłoń wypełnioną duszami ludzi w posta-
ciach dzieci.
Wolna jeszcze, ale już wasalna Serbia Brankowiczów
i Lazarewiczów4 w dorzeczu Morawy stanowiła ośrodek
kultury, w którym sztuki plastyczne osiągnęły krótką
* Druk, w „Biuletynie Historii Sztuki” XXXIV, 1972, nr 1, s. 30—35.
1 A.B. MĄTWIEJEWA, Freski Andrieja Rublewa istienopis XII wieka
wo Władimirie, [w:] Praca zbiorowa, Andriej Rublew i jego epocha
pod red. AŁPATOWA, Moskwa 1971, s. 160 i nn.
2 N. ANTIOZ-KOMNENOWICZ, Les monument* de la fin du XIV
et le debut du XV slecle en Serbie, Belgrad 1966 (z zestawem przeźroczy).
3 Tamże.
4 V. MOLE, Sztuka Słowian południowych, Wrocław 1962, s. 79.

fazę rozwoju i rozkwitu, pracowali tu artyści z całego
kraju.
W malarstwie szkoły morawskiej powstał również typ
księcia-rycerza, widoczne są także nowe koncepcje plas-
tyczne pod wpływem malarstwa zachodnio-europejskiego.
Stosowany był kanon malarski, którego modułem była
wysokość czoła w stosunku do głowy wraz z nimbem,
a stosunek liczbowy elementów twarzy wynosił 1:63.
Uwagi historyczne: W tym czasie, szczegól-
nie po upadku Konstantynopola w r. 1453, wzrosło zna-
czenie klasztorów jako ośrodków kultury bizantyjskiej.
Nie było już dworu cesarskiego w Konstantynopolu
i jego mecenatu. Sztuka stała się tradycyjną, malarstwo
powtarzało stare wzory ikonograficzne.
W trzydziestych latach XVI w. powstały freski w no-
wym narteksie w Mileszewej. Tematem ich jest wielka
kompozycja Sądu Ostatecznego. W naos w kilku miejscach
znajdują się freski z XVII w. naśladujące malarstwo
XIII stulecia. Należy dodać, że Mileszewa położona była
przy jednej z ważniejszych dróg wiodących w średnio-
wieczu z Kosowa do Bośni6. W XVI w. powstały również
freski w cerkwi Nikolacz w Bjełom Polju. Autorami ich
byli bracia Łazowicz, którzy pracowali także w Decza-
nach i na terenie Przymorza7. W 1557 r. restytuowany
został patriarchat w Peczy, z 1568 r. pochodzi wiadomość
o wykonaniu fresku przez nieznanego bliżej (nawet z imie-
nia) Greka w Studenicy, a najbardziej znanym malarzem
w Peczy był Longin (1566—98), w którego dziełach
widzi się wpływy ruskie8.
Uwagi stylistyczne: Zasygnalizowane po-
wyżej problemy mają na celu zwrócenie uwagi badaczy
na problematykę historyczną i topograficzną zabytków
sztuki serbskiej, które mogłyby stać się wzorem dla fres-
ków w Supraślu, lub powstały równolegle z nimi. O usta-
leniu zależności między nimi może zadecydować wnikliwa
5 S. RADOJCZICZ, Staro serpsko slikarstwo, Belgrad 1966 s. 176 por.
także s. 185 gdzie autor omawia drogi migracji artystów.
6 JOYANOWICZ-PANICZ Spomenici kulturę Belgrad 1951 s. 140—
—147. W tym monastyrze w XVI w. znajdowała się drukarnia gdzie wy-
konywano odbitki graficzne.
7 Tamże.
8 V. DZIURICZ, Ikonę iz Jugoslanija, Belgrad 1961 s. 61.

143