DOI Heft:
Nr. 2
DOI Artikel:[Rozprawy]
DOI Artikel:Lewicka-Kamińska, Anna: Na marginesie "Polskich Cranachianów"
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48043#0160
ANNA LEWICKA-KAMIŃSKA
NA MARGINESIE „POLSKICH CRANACHIANOW”
Twórczość artystyczną Łukasza Cranacha Starszego
i jej oddziaływanie na kulturę polską omówiono na ła-
mach „Biuletynu Historii Sztuki” w dwóch cennych
artykułach pióra Ewy Chojeckiej1 i Wandy Dreckiej2.
Do zauważonych przez E. Chojecką związków polskiej
ilustracji książkowej ze sztuką Cranacha, pragnę do-
rzucić nowe, nieznane dotąd szczegóły.
Wpływ Cranacha Starszego na kształtowanie się
i rozwój formy artystycznej ilustrowanej książki polskiej
zaczął się bardzo wcześnie, bo jeszcze przed r. 1500.
Stało się to za pośrednictwem drukarstwa, jak to słusznie
przypuszczał swego czasu Michał Walicki3, a wiąże się
bezpośrednio z imprezą drukarsko-wydawniczą mszałów
krakowskich Jerzego Stuchsa i Jana Hallera. Wtedy to
drzeworyt Ukrzyżowanie rylca Łukasza Cranacha Star-
szego został po raz pierwszy użyty w niedatowanym
Mszale Krakowskim in ąuarto, drukowanym przez Je-
rzego Stuchsa, nakładem Jana Hallera, a za przywilejem
kardynała Fryderyka Jagiellończyka po 2.X.1493 r.
(egz. Biblioteki Jagiellońskiej Inc. 2850)4. Drzeworyt od-
bity na pergaminie, ręcznie kolorowany oddaje z nie-
zwykłą ekspresją i realizmem scenę Ukrzyżowania. Ten
sam drzeworyt, ale nie barwiony występuje w Mszale
Wrocławskim wydanym w r. 1505 przez Jana Hallera
w Krakowie (egz. Biblioteki Czartoryskich XVI 1233
III)5 *. Po raz trzeci znalazł się w hallerowskim Mszale
Gnieźnieńskim w r. 1506°, ale w stanie nieco uszkodzo-
nym i z dodaną ramką ornamentacyjną, jak o tym pisze
Ewa Chojecką7.
Deska drzeworytowa należała widocznie do Jana
Hallera, ale od kogo mógł ją otrzymać ? Są dwie ewentual-
ności. Albo Haller pochodzący z Rothenburga w Bawarii
1 E. CHOJECKĄ Łukasz Granach St. i krakowska grafika renesansowa,
„Biul. Hist. Sztuki” XXXIV 1972 nr 1, s. 23—29.
2 W. D RECKA, Polskie Cranachiana, tamże, XVI, 1954, nr 1, s. 15—39.
3 M. WALICKI, Epitafium Jana Sakrana, tamże, XVI, 1954, s. 47—48.
4 Mszał krakowski in ąuarto ukazał się po 2.X.1493 r„ natomiast Mszał
Krakowski in folio opuścił prasę Stuclisową przed r. 1499. Kolejność chrono-
logiczną obu mszałów omawiam w rozprawie: Mszały krakowsk ie z przełomu
XV i XVI wieku. Gzy Jerzy Stuchs drukował w Krakowie?, „Biul. Bibl.
Jagiell. R. XXIII.
5 Polonia Typographica Saeculi Sedecimi, Easc. I, Wrocław 1968,
tabl. 19 bis.
mógł dostać lub kupić deskę z drzeworytem Ukrzyżowanie
bezpośrednio od Cranacha jako swego krajana, albo też
drogą pośrednią od Jerzego Stuchsa, który po wytłocze-
niu Mszału Krakowskiego in ąuarto pozostawił Hallerowi
klocek drzeworytowy do wykorzystania w drukarni kra-
kowskiej. Stało się to zapewne przed r. 1500, ponieważ
w następnych Mszałach Stuchsowych nie spotyka się tej
ryciny8.
Zachowana w Drezdeńskim Gabinecie Rycin koloro-
wana odbitka drzeworytu Cranacha nie jest jedyną9,
ponieważ istnieje druga, może nawet piękniejsza, również
kolorowana i na pergaminie w Bibliotece Jagiellońskiej.
Tak więc wydaje się, że powstanie ryciny z Ukrzyżo-
waniem należałoby odnieść do okresu wcześniejszego,
przed przybyciem Cranacha do Wiednia, a zatem do tego
tak mało znanego młodzieńczego okresu życia artysty,
kiedy to miał pozostawać pod silnym wpływem Jana
Polaka, czołowego wówczas malarza monachijskiego'0.
*
* *
Do „Polskich Cranachianów” wymienionych przez
Wandę Drecką, przybywa dalszy nieznany dotąd ma-
teriał zabytkowy, zachowany w Bibliotece Jagiellońskiej.
Należy do niego: 1. klocek z rycinami Cranacha po-
chodzący ze spuścizny po Janie Ponętowskim, bibliofilu,
zm. 1598 r.n oraz 2. ekslibris sporządzony przez tego
artystę dla Krzysztofa Scheurla, profesora — humanisty
wittenberskiego z pochodzenia Wrocławianina, zm. 1542 r.
1. Klocek z daru Ponętowskiego zawiera dwa razem
oprawne druki, raczej albumy z rycinami Cranacha12.
° Tamże, Easc. II 1963, tabl. 45.
7 CHOJECKĄ, jw. s. 23.
8 LEWICKA-KAMIŃSKA, jw.
9 CHOJECKĄ, jw., s. 23—24.
10 THIEME-BECKER, Allgemeines Lexikon der bildenden Kiinstler,
t. XXVII, Leipzig 1933, s. 200—202, por. też WALICKI, jw., s. 46, 50 oraz
Z. AMEISENOWA, Cztery polskie rękopisy iluminowane z lat 1524—1528
w zbiorach obcych, Kraków 1967, s. 72.
11 A. LEWICKA-KAMIŃSKA, Biblioteka Jagiellońska w l. 1492—1655,
[w:] Historia Biblioteki Jagiellońskiej, T. I, Kraków 1966, s. 160—164.
12 Bibl. Jagiell. Cim. 5746—5747.
146
NA MARGINESIE „POLSKICH CRANACHIANOW”
Twórczość artystyczną Łukasza Cranacha Starszego
i jej oddziaływanie na kulturę polską omówiono na ła-
mach „Biuletynu Historii Sztuki” w dwóch cennych
artykułach pióra Ewy Chojeckiej1 i Wandy Dreckiej2.
Do zauważonych przez E. Chojecką związków polskiej
ilustracji książkowej ze sztuką Cranacha, pragnę do-
rzucić nowe, nieznane dotąd szczegóły.
Wpływ Cranacha Starszego na kształtowanie się
i rozwój formy artystycznej ilustrowanej książki polskiej
zaczął się bardzo wcześnie, bo jeszcze przed r. 1500.
Stało się to za pośrednictwem drukarstwa, jak to słusznie
przypuszczał swego czasu Michał Walicki3, a wiąże się
bezpośrednio z imprezą drukarsko-wydawniczą mszałów
krakowskich Jerzego Stuchsa i Jana Hallera. Wtedy to
drzeworyt Ukrzyżowanie rylca Łukasza Cranacha Star-
szego został po raz pierwszy użyty w niedatowanym
Mszale Krakowskim in ąuarto, drukowanym przez Je-
rzego Stuchsa, nakładem Jana Hallera, a za przywilejem
kardynała Fryderyka Jagiellończyka po 2.X.1493 r.
(egz. Biblioteki Jagiellońskiej Inc. 2850)4. Drzeworyt od-
bity na pergaminie, ręcznie kolorowany oddaje z nie-
zwykłą ekspresją i realizmem scenę Ukrzyżowania. Ten
sam drzeworyt, ale nie barwiony występuje w Mszale
Wrocławskim wydanym w r. 1505 przez Jana Hallera
w Krakowie (egz. Biblioteki Czartoryskich XVI 1233
III)5 *. Po raz trzeci znalazł się w hallerowskim Mszale
Gnieźnieńskim w r. 1506°, ale w stanie nieco uszkodzo-
nym i z dodaną ramką ornamentacyjną, jak o tym pisze
Ewa Chojecką7.
Deska drzeworytowa należała widocznie do Jana
Hallera, ale od kogo mógł ją otrzymać ? Są dwie ewentual-
ności. Albo Haller pochodzący z Rothenburga w Bawarii
1 E. CHOJECKĄ Łukasz Granach St. i krakowska grafika renesansowa,
„Biul. Hist. Sztuki” XXXIV 1972 nr 1, s. 23—29.
2 W. D RECKA, Polskie Cranachiana, tamże, XVI, 1954, nr 1, s. 15—39.
3 M. WALICKI, Epitafium Jana Sakrana, tamże, XVI, 1954, s. 47—48.
4 Mszał krakowski in ąuarto ukazał się po 2.X.1493 r„ natomiast Mszał
Krakowski in folio opuścił prasę Stuclisową przed r. 1499. Kolejność chrono-
logiczną obu mszałów omawiam w rozprawie: Mszały krakowsk ie z przełomu
XV i XVI wieku. Gzy Jerzy Stuchs drukował w Krakowie?, „Biul. Bibl.
Jagiell. R. XXIII.
5 Polonia Typographica Saeculi Sedecimi, Easc. I, Wrocław 1968,
tabl. 19 bis.
mógł dostać lub kupić deskę z drzeworytem Ukrzyżowanie
bezpośrednio od Cranacha jako swego krajana, albo też
drogą pośrednią od Jerzego Stuchsa, który po wytłocze-
niu Mszału Krakowskiego in ąuarto pozostawił Hallerowi
klocek drzeworytowy do wykorzystania w drukarni kra-
kowskiej. Stało się to zapewne przed r. 1500, ponieważ
w następnych Mszałach Stuchsowych nie spotyka się tej
ryciny8.
Zachowana w Drezdeńskim Gabinecie Rycin koloro-
wana odbitka drzeworytu Cranacha nie jest jedyną9,
ponieważ istnieje druga, może nawet piękniejsza, również
kolorowana i na pergaminie w Bibliotece Jagiellońskiej.
Tak więc wydaje się, że powstanie ryciny z Ukrzyżo-
waniem należałoby odnieść do okresu wcześniejszego,
przed przybyciem Cranacha do Wiednia, a zatem do tego
tak mało znanego młodzieńczego okresu życia artysty,
kiedy to miał pozostawać pod silnym wpływem Jana
Polaka, czołowego wówczas malarza monachijskiego'0.
*
* *
Do „Polskich Cranachianów” wymienionych przez
Wandę Drecką, przybywa dalszy nieznany dotąd ma-
teriał zabytkowy, zachowany w Bibliotece Jagiellońskiej.
Należy do niego: 1. klocek z rycinami Cranacha po-
chodzący ze spuścizny po Janie Ponętowskim, bibliofilu,
zm. 1598 r.n oraz 2. ekslibris sporządzony przez tego
artystę dla Krzysztofa Scheurla, profesora — humanisty
wittenberskiego z pochodzenia Wrocławianina, zm. 1542 r.
1. Klocek z daru Ponętowskiego zawiera dwa razem
oprawne druki, raczej albumy z rycinami Cranacha12.
° Tamże, Easc. II 1963, tabl. 45.
7 CHOJECKĄ, jw. s. 23.
8 LEWICKA-KAMIŃSKA, jw.
9 CHOJECKĄ, jw., s. 23—24.
10 THIEME-BECKER, Allgemeines Lexikon der bildenden Kiinstler,
t. XXVII, Leipzig 1933, s. 200—202, por. też WALICKI, jw., s. 46, 50 oraz
Z. AMEISENOWA, Cztery polskie rękopisy iluminowane z lat 1524—1528
w zbiorach obcych, Kraków 1967, s. 72.
11 A. LEWICKA-KAMIŃSKA, Biblioteka Jagiellońska w l. 1492—1655,
[w:] Historia Biblioteki Jagiellońskiej, T. I, Kraków 1966, s. 160—164.
12 Bibl. Jagiell. Cim. 5746—5747.
146