DOI Heft:
Nr. 2
DOI Artikel:[Rozprawy]
DOI Artikel:Bąk, Janina: Późnogotycka chrzcielnica w kościele NMP na Piasku we Wrocławiu
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48043#0140
JANINA BĄK
PÓŹNOGOTYCKA CHRZCIELNICA W KOŚCIELE NMP NA PIASKU
WE WROCŁAWIU*
W kościele pod wezwaniem N. Panny Marii na Piasku
we Wrocławiu znajduje się późnogotycka chrzcielnica1
wykonana z piaskowca (il. 1). Losy chrzcielnicy związane
są z dziejami kościoła, który od początku swego istnienia
pełnił dwojaką funkcję: kościoła przyklasztornego kano-
ników reguły św. Augustyna a równocześnie parafialnego2.
Założony na dawnych murach świątyni romańskiej
w 2. połowie XIV w. otrzymał wygląd dzisiejszy, a od.
XV w. — wystrój wnętrza, stale uzupełniany. To co
oglądamy dziś jest przykładem pedantycznej regoty-
zacji, która była konieczna po zniszczeniu kościoła w cza-
sie drugiej wojny światowej.
Chrzcielnica znalazła się w tym kościele w stanie jaki
znamy z opisu Burgemeistra3, jednakże bez przykrywy
(il. 2). Po odnowieniu kościoła usytuowano ją tam, gdzie
niegdyś była kaplica chrzcielna, tj. z lewej strony wejścia
głównego w pierwszym przęśle nawy północno-zachodniej
(il. 3). Do czasu inwentaryzacji wystroju kościoła przez
Burgemeistra jej stan przedstawiał się następująco (il. 2):
znajdowała się w kaplicy chrzcielnej, miała barokową
przykrywę, jej podstawa i trzon były zacementowane,
natomiast relief czaszy chrzcielnej pokrywała warstwa
farby asfaltowo-granitowej pochodząca z końca XIXw4.
Chrzcielnicę poddano zabiegowi konserwatorskiemu
w 1964 r., który poprowadziła mgr Daniela Stankiewicz.
Konserwacja pozbawiła chrzcielnicę dziewiętnastowiecz-
nego zamalowania, odcementowano jej podstawę oraz
* Praca stanowi streszczenie pracy magisterskiej napisanej w r. 1970
pod kierunkiem prof. Zygmunta Świechowskiego we Wrocławiu.
1 W wiekach średnich chrzcielnica zajęła miejsce starochrześcijańskich
basenów chrzcielnych umieszczanych w budowlach zwanych baptysteriami,
jako zbiornik na wodę rytualną pojawia się w chwili, gdy zanika chrzest
dorosłych, a chrzest dzieci wymagał częściowego zanurzenia w wodę (il. 26).
Zmianę tę przynosi w. IX. Elementy wystroju wnętrz budowli baptyste-
riałnych, więc malowidła, mozaiki i płaskorzeźby ze ścian wewnętrznych
znalazły swój odpowiednik w płaskorzeźbach pokrywających zewnętrzną
szatę chrzcielnic, przeważnie podporządkowane formie architektonicznej
kościoła, dla którego zostały wykonane. Odlewano je w metalu bądź rzeź-
biono w piaskowcu, wapieniu lub marmurze. Kształty chrzcielnic mają
formę naczyń różnego autoramentu, jednak najczęstszą jest forma kielicha,
która tłumaczy się w języku liturgicznym kościoła katolickiego jej związ-
kiem z kanonem Mszy Św.
2 Kościół pod wezwaniem Najświętszej Panny Marii na Piasku we
Wrocławiu notowany jest w dokumentach archiwalnych jako świątynia
podlegająca opiece kanoników reguły św. Augustyna już w r. 1149; obecna
trzon, odsłaniając piaskowiec. Na niektórych płasko-
rzeźbach czaszy chrzcielnej odsłonięto ślady minii i zie-
leni, co świadczy o tym, że chrzcielnica była pierwotnie
polichromowana. Materiał, z którego została wykonana
chrzcielnica, pozornie zdaje się byó niejednolity: trzon
i podstawa mają drobnoziarnisty, zabarwiony związkami
żelazowymi piaskowiec, natomiast piaskowiec czaszy
chrzcielnej jest szary. Po konsultacji z konserwatorem
stwierdzono jednak, że dwubarwnośó piaskowca jest wy-
nikiem dwu różnych oddziaływań jakim podlegały po-
szczególne części chrzcielnicy do chwili konserwacji.
Podstawę i trzon chronił przed dostępem powietrza ce-
ment, natomiast czasza przez zamalowanie została
nasycona olejami wiążącymi barwniki, stąd, nawet po
zdjęciu warstwy wierzchniej farb, nie udało się od-
barwić masy piaskowca, który do chwili obecnej jest
brudno szary. Po konserwacji dla zabezpieczenia ogrodzo-
no chrzcielnicę metalową balustradką.
Opis chrzcielnicy. Chrzcielnica ma kształt
uproszczonego kielicha, a wysokość jej wynosi 117 cm
(il. 4). Jej podstawa o wysokości 8 cm została uformowana
w kształcie gwiazdy o owalnych profilach ramion. Ra-
miona gwiazdy ozdobiono wypukłym reliefem z motywa-
mi zwierząt. Są to: sarenka, lwy, lwica z lwiątkiem oraz
pieski. Oglądamy je leżące całym torsem i głowami do
patrzącego bądź zwrócone do trzonu (il. 5). Trzon liczący
59 cm wysokości wyrasta z miejsc załamania się boków
budowla w założeniu pierwotnym pochodzi z 2. połowy XIV w., a w luźnych
zapisach akt z lat 1359—64 znajdujemy uwagę, że był to: ARENAE
PAROCHIALI ECCLESIAE... więc kościół parafialny i klasztorny zara-
zem, co jednoznacznie tłumaczy przynależność chrzcielnicy do jego wnętrza.
Archiwum Kapitulne — Akta VB 2 d1 fol. 2—3.
3 Usytuowanie chrzcielnicy w kaplicy specjalnej, zwykle przy głównym
wejściu od pn.-zach., wiąże się z miejscem ułożenia ewangelii na ołtarzu, jest
to jedna z form liturgicznych obowiązująca do dnia dzisiejszego. Die
Kunstdenkmdler der Stadt Breslau... von L. BURGEMEISTER, Breslau
1930, t. 1, cz. 1, s. 225, il. 178.
4 Od r. 1884 do 1892 trwała konserwacja Ratusza we Wrocławiu, wie-
my m.in., że wystrój i nie tylko otrzymały sztuczną patynę, powleczono
rzeźbę ratuszową asfaltowo-granitową farbą, podobnie konserwowano por-
tal z Ołbina, mogę przypuszczać, że omawiana chrzcielnica ze względu na
modę, jaką lansował w zabiegach konserwatorskich profesor Konrad Haase ’
w tym samym czasie otrzymała sztuczną patynę oraz ocementowanie trzonu
i podstawy. M. BUKOWSKI, M. ZLAT, Ratusz Wrocławski, Wrocław
1958, s. 74 i nn., 155.
126
PÓŹNOGOTYCKA CHRZCIELNICA W KOŚCIELE NMP NA PIASKU
WE WROCŁAWIU*
W kościele pod wezwaniem N. Panny Marii na Piasku
we Wrocławiu znajduje się późnogotycka chrzcielnica1
wykonana z piaskowca (il. 1). Losy chrzcielnicy związane
są z dziejami kościoła, który od początku swego istnienia
pełnił dwojaką funkcję: kościoła przyklasztornego kano-
ników reguły św. Augustyna a równocześnie parafialnego2.
Założony na dawnych murach świątyni romańskiej
w 2. połowie XIV w. otrzymał wygląd dzisiejszy, a od.
XV w. — wystrój wnętrza, stale uzupełniany. To co
oglądamy dziś jest przykładem pedantycznej regoty-
zacji, która była konieczna po zniszczeniu kościoła w cza-
sie drugiej wojny światowej.
Chrzcielnica znalazła się w tym kościele w stanie jaki
znamy z opisu Burgemeistra3, jednakże bez przykrywy
(il. 2). Po odnowieniu kościoła usytuowano ją tam, gdzie
niegdyś była kaplica chrzcielna, tj. z lewej strony wejścia
głównego w pierwszym przęśle nawy północno-zachodniej
(il. 3). Do czasu inwentaryzacji wystroju kościoła przez
Burgemeistra jej stan przedstawiał się następująco (il. 2):
znajdowała się w kaplicy chrzcielnej, miała barokową
przykrywę, jej podstawa i trzon były zacementowane,
natomiast relief czaszy chrzcielnej pokrywała warstwa
farby asfaltowo-granitowej pochodząca z końca XIXw4.
Chrzcielnicę poddano zabiegowi konserwatorskiemu
w 1964 r., który poprowadziła mgr Daniela Stankiewicz.
Konserwacja pozbawiła chrzcielnicę dziewiętnastowiecz-
nego zamalowania, odcementowano jej podstawę oraz
* Praca stanowi streszczenie pracy magisterskiej napisanej w r. 1970
pod kierunkiem prof. Zygmunta Świechowskiego we Wrocławiu.
1 W wiekach średnich chrzcielnica zajęła miejsce starochrześcijańskich
basenów chrzcielnych umieszczanych w budowlach zwanych baptysteriami,
jako zbiornik na wodę rytualną pojawia się w chwili, gdy zanika chrzest
dorosłych, a chrzest dzieci wymagał częściowego zanurzenia w wodę (il. 26).
Zmianę tę przynosi w. IX. Elementy wystroju wnętrz budowli baptyste-
riałnych, więc malowidła, mozaiki i płaskorzeźby ze ścian wewnętrznych
znalazły swój odpowiednik w płaskorzeźbach pokrywających zewnętrzną
szatę chrzcielnic, przeważnie podporządkowane formie architektonicznej
kościoła, dla którego zostały wykonane. Odlewano je w metalu bądź rzeź-
biono w piaskowcu, wapieniu lub marmurze. Kształty chrzcielnic mają
formę naczyń różnego autoramentu, jednak najczęstszą jest forma kielicha,
która tłumaczy się w języku liturgicznym kościoła katolickiego jej związ-
kiem z kanonem Mszy Św.
2 Kościół pod wezwaniem Najświętszej Panny Marii na Piasku we
Wrocławiu notowany jest w dokumentach archiwalnych jako świątynia
podlegająca opiece kanoników reguły św. Augustyna już w r. 1149; obecna
trzon, odsłaniając piaskowiec. Na niektórych płasko-
rzeźbach czaszy chrzcielnej odsłonięto ślady minii i zie-
leni, co świadczy o tym, że chrzcielnica była pierwotnie
polichromowana. Materiał, z którego została wykonana
chrzcielnica, pozornie zdaje się byó niejednolity: trzon
i podstawa mają drobnoziarnisty, zabarwiony związkami
żelazowymi piaskowiec, natomiast piaskowiec czaszy
chrzcielnej jest szary. Po konsultacji z konserwatorem
stwierdzono jednak, że dwubarwnośó piaskowca jest wy-
nikiem dwu różnych oddziaływań jakim podlegały po-
szczególne części chrzcielnicy do chwili konserwacji.
Podstawę i trzon chronił przed dostępem powietrza ce-
ment, natomiast czasza przez zamalowanie została
nasycona olejami wiążącymi barwniki, stąd, nawet po
zdjęciu warstwy wierzchniej farb, nie udało się od-
barwić masy piaskowca, który do chwili obecnej jest
brudno szary. Po konserwacji dla zabezpieczenia ogrodzo-
no chrzcielnicę metalową balustradką.
Opis chrzcielnicy. Chrzcielnica ma kształt
uproszczonego kielicha, a wysokość jej wynosi 117 cm
(il. 4). Jej podstawa o wysokości 8 cm została uformowana
w kształcie gwiazdy o owalnych profilach ramion. Ra-
miona gwiazdy ozdobiono wypukłym reliefem z motywa-
mi zwierząt. Są to: sarenka, lwy, lwica z lwiątkiem oraz
pieski. Oglądamy je leżące całym torsem i głowami do
patrzącego bądź zwrócone do trzonu (il. 5). Trzon liczący
59 cm wysokości wyrasta z miejsc załamania się boków
budowla w założeniu pierwotnym pochodzi z 2. połowy XIV w., a w luźnych
zapisach akt z lat 1359—64 znajdujemy uwagę, że był to: ARENAE
PAROCHIALI ECCLESIAE... więc kościół parafialny i klasztorny zara-
zem, co jednoznacznie tłumaczy przynależność chrzcielnicy do jego wnętrza.
Archiwum Kapitulne — Akta VB 2 d1 fol. 2—3.
3 Usytuowanie chrzcielnicy w kaplicy specjalnej, zwykle przy głównym
wejściu od pn.-zach., wiąże się z miejscem ułożenia ewangelii na ołtarzu, jest
to jedna z form liturgicznych obowiązująca do dnia dzisiejszego. Die
Kunstdenkmdler der Stadt Breslau... von L. BURGEMEISTER, Breslau
1930, t. 1, cz. 1, s. 225, il. 178.
4 Od r. 1884 do 1892 trwała konserwacja Ratusza we Wrocławiu, wie-
my m.in., że wystrój i nie tylko otrzymały sztuczną patynę, powleczono
rzeźbę ratuszową asfaltowo-granitową farbą, podobnie konserwowano por-
tal z Ołbina, mogę przypuszczać, że omawiana chrzcielnica ze względu na
modę, jaką lansował w zabiegach konserwatorskich profesor Konrad Haase ’
w tym samym czasie otrzymała sztuczną patynę oraz ocementowanie trzonu
i podstawy. M. BUKOWSKI, M. ZLAT, Ratusz Wrocławski, Wrocław
1958, s. 74 i nn., 155.
126