DOI Heft:
Nr. 1
DOI Artikel:[Rozprawy]
DOI Artikel:Grzybkowski, Andrzej: Tarnoskała
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48043#0061
ANDRZEJ GRZYBKOWSKI
TARNOSKAŁA*
„Cóż jest początkiem nazwy Tarnoskała, lub kto po-
czątkiem jej tu założenia? jeśli doń porównamy Tarnow-
skiego miano czyliż to przybliżenie dostatecznem będzie?
Nie! ... wyniosła skała jest jej źródłosłowem i źródłosłowem
tarnina odkazująca kłębami ... już szczyt po nad poziomem
Piotrkowic Tarnoskałą zwano: bo upodobane miejsce
to Leliw Joachima mor Tarnowskiego, stało się główną
rezydencją jego, skoro w r. 1778 piętrowe cztery zmurował
tu domy” i. „Przybliżenie” będzie jednak dostateczne,
jak wbrew autorowi sądzimy, a w każdym razie prostsze
i prawdopodobniejsze niż ta poetycka etymologia. Fun-
dator wydzielając na swą nową siedzibę część miasteczka
Piotrkowice dał w ten sposób upust ambicji rodowej
i przypadek z nazwą wzgórza raczej sprowokował niż
wykorzystał. Mogło też chodzić o chęć przerwania tra-
dycji poprzednich właścicieli — Krasińskich, co przyszło
tym łatwiej, że Marianna, która wniosła Tarnowskiemu
dobra maleszowskie, w chwili budowy nowego pałacu
nie żyła już od kilku lat2.
Początki i dzieje Tarnoskały wiążą się więc ściśle
z dobrami Maleszowa i ich ośrodkiem — zamkiem,
w mniejszym zaś stopniu z oddalonymi o kilka kilo-
metrów Piotrkowicami. Maleszowa stanowiła jedną ca-
łość z dobrami Gumienice, a po dokonanym w 1879 r.
podziale, klucz składał się z folwarku Maleszowa, osad
młynarskich Podmurnej, Podleśnej, Brodów, Trzcianki
* Artykuł jest skróconą i przerobioną wersją dokumentacji histo-
ryczno-architektonicznej, napisanej w 1971 r. w Oddziale Warszawskim
PP Pracownie Konserwacji Zabytków na zlecenie Wojewódzkiego Kon-
serwatora Zabytków w Kielcach. Dr. hab. Tadeuszowi S. Jaroszewskiemu
dziękuję za konsultację.
1 K. F. PRAWDZIC-KALICIŃSKI, Okolice Tarnoskały, Warszawa
1848, s. I.
2 O nadaniu nowej siedzibie nazwy przez Joachima Tarnowskiego
pisze K. W. WÓJCICKI, Wędrówka do ruin, „Kłosy” XXI, 1875, nr 530,
s. 141.
3 Slmcnik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiań-
skich, red. B. Chlebowski, t. VI, Warszawa 1885, s. 10. — T. XII tego
wydawnictwa (Warszawa 1887, s. 196) jako datę oddzielenia folwarku
Tarnoskala od klucza maleszowskicgo podaje rok 1876, natomiast z da-
nych archiwalnych wynika, że nastąpiło to już w 1873 r. (por. przyp. 21).
4 T. ŻYCHLIŃSKI, Złota księga szlachty polskiej, t. VI, Poznań
1884, s. 365; — WÓJCICKI, jw„ s. 141.
s WÓJCICKI, jw.
6 Akta b. Forum Nobilium we Lwowie, suce. 363; — A GAD Dona-
tiones castr. Varsov. 111 k. 274 — podaję za prof. dr Włodzimierzem Dwo-
rzaczkiem, którego niezwykłej uprzejmości zawdzięczam wszystkie zamiesz-
czone w tym artykule informacje o Tarnowskim.
oraz folwarku Tarnoskala, przy czym ten ostatni utwo-
rzony został zaledwie kilka lat wcześniej 3.
Ostatnim właścicielem Maleszowej z rodu Krasiń-
skich był Stanisław, starosta nowokorczyński, ożeniony
z Anielą Humiecką h. Junosza, wojewodzianką po-
podolską4, zmarły w 1762 r. 5. Jego córka Marianna
(rodzona siostra królewiczowej Franciszki, księżny kur-
landzkiej) spisała 9.V.1764 dożywocie z mężem Joachi-
mem Amorem hr. z Tarnowa na Czoborze Tarnowskim;
ślub więc musiał nastąpić około tej daty6. Po śmierci
żony (przed 30.VI.1773 r.) Maleszowa przechodzi na
własność Tarnowskiego 7. Jedyny syn z tego małżeństwa
Stanisław (drugi zmarł dzieckiem) urodził się prawdo-
podobnie w 1765 r. 8. Po raz drugi Joachim zaślubił
Mariannę Szaniawską, córkę Filipa Nereusza i Ludwiki
Załuskiej; nastąpiło to przed listopadem 1782 r.
Wobec braku przekazów źródłowych, rok budowy
pałacu w Tarnoskale — 1778 — przyjmujemy za
K.F. Prawdzie-Kalicińskim. Nie sprzeciwia się temu
datowaniu charakter stylowy zabytku (zwłaszcza de-
koracja salonu), a za wiarogodnością przekazu prze-
mawia okoliczność, że wierszopis wędrując po Kielec-
czyźnie poznał z autopsji tytułową miejscowość swego
utworu i niewątpliwie — ówczesną właścicielkę pałacu,
od której zapewne tę wiadomość pozyskał. Datę podaną
w niewiązaną mową pisanym wstępie Kalicińskiego
można też zweryfikować inną drogą ’.
7 Joachim Tarnowski, syn Józefa Mateusza i Róży Konstancji Dunin
Karwickiej urodził się zapewne kilka lat przed 1748 r. Mianowany aseso-
rem sądów asesorskich w 1757 r„ w 1761 r. nazwany podkomorzym J. Kr.
Mci, w rok później mianowany pokojowym królewskim, w 1764 r. podpi-
sany jako rotmistrz wiślicki. Przed 1782 r. starosta sulejowski, odznaczony
orderem św. Stanisława w 1786 r„ w 1794 r. obejmuje prezesurę Komisji
Porządkowej województwa sandomierskiego. Umarł krótko przed 30.IV.
1806 r.
8 Pewne jest, że 30.VI.1773 r. był jeszcze nieletni (Inscr. Crac. 383
k. 81).
9 WÓJCICKI (jw, s. 141) który n.b. chyba nie znał poematu, gdyż
byłby niezawodnie wykorzystał podaną w przedmowie datę, wiąże zało-
żenie Tarnoskały z chorobą chłopca — Stanisława („pacholę nadzwy-
czaj wątłe w dziecięcych latach”). W 1778 r. miał on 13 lat, przyjęcie dato-
wania późniejszego nie usprawiedliwiałoby więc określenia „pacholę”.
Poza tym, autor pisze o Joachimie Tarnowskim, że „widzimy go tu [w Tar-
noskale] dziedzicem w r. 1781” (jw.). 1 lipca 1788 Joachim Tarnowski
wystawił w Tarnoskale dokument przekazujący pewną sumę na ukończenie
kaplicy loretańskiej w Piotrkowicach (J. WIŚNIEWSKI, Historyczny opis
kościołów, miast, zabytków i pamiątek w Stopnickiem, Marjówka 1929, s. 219).
Jeśli więc w latach osiemdziesiątych Joachim Tarnowski występuje w Tar-
noskale, nie ma powodu wątpić, że zamieszkiwał już w murowanym pałacu,
pobudowanym w roku podanym przez Prawdzic-Kalicińskiego.
53
TARNOSKAŁA*
„Cóż jest początkiem nazwy Tarnoskała, lub kto po-
czątkiem jej tu założenia? jeśli doń porównamy Tarnow-
skiego miano czyliż to przybliżenie dostatecznem będzie?
Nie! ... wyniosła skała jest jej źródłosłowem i źródłosłowem
tarnina odkazująca kłębami ... już szczyt po nad poziomem
Piotrkowic Tarnoskałą zwano: bo upodobane miejsce
to Leliw Joachima mor Tarnowskiego, stało się główną
rezydencją jego, skoro w r. 1778 piętrowe cztery zmurował
tu domy” i. „Przybliżenie” będzie jednak dostateczne,
jak wbrew autorowi sądzimy, a w każdym razie prostsze
i prawdopodobniejsze niż ta poetycka etymologia. Fun-
dator wydzielając na swą nową siedzibę część miasteczka
Piotrkowice dał w ten sposób upust ambicji rodowej
i przypadek z nazwą wzgórza raczej sprowokował niż
wykorzystał. Mogło też chodzić o chęć przerwania tra-
dycji poprzednich właścicieli — Krasińskich, co przyszło
tym łatwiej, że Marianna, która wniosła Tarnowskiemu
dobra maleszowskie, w chwili budowy nowego pałacu
nie żyła już od kilku lat2.
Początki i dzieje Tarnoskały wiążą się więc ściśle
z dobrami Maleszowa i ich ośrodkiem — zamkiem,
w mniejszym zaś stopniu z oddalonymi o kilka kilo-
metrów Piotrkowicami. Maleszowa stanowiła jedną ca-
łość z dobrami Gumienice, a po dokonanym w 1879 r.
podziale, klucz składał się z folwarku Maleszowa, osad
młynarskich Podmurnej, Podleśnej, Brodów, Trzcianki
* Artykuł jest skróconą i przerobioną wersją dokumentacji histo-
ryczno-architektonicznej, napisanej w 1971 r. w Oddziale Warszawskim
PP Pracownie Konserwacji Zabytków na zlecenie Wojewódzkiego Kon-
serwatora Zabytków w Kielcach. Dr. hab. Tadeuszowi S. Jaroszewskiemu
dziękuję za konsultację.
1 K. F. PRAWDZIC-KALICIŃSKI, Okolice Tarnoskały, Warszawa
1848, s. I.
2 O nadaniu nowej siedzibie nazwy przez Joachima Tarnowskiego
pisze K. W. WÓJCICKI, Wędrówka do ruin, „Kłosy” XXI, 1875, nr 530,
s. 141.
3 Slmcnik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiań-
skich, red. B. Chlebowski, t. VI, Warszawa 1885, s. 10. — T. XII tego
wydawnictwa (Warszawa 1887, s. 196) jako datę oddzielenia folwarku
Tarnoskala od klucza maleszowskicgo podaje rok 1876, natomiast z da-
nych archiwalnych wynika, że nastąpiło to już w 1873 r. (por. przyp. 21).
4 T. ŻYCHLIŃSKI, Złota księga szlachty polskiej, t. VI, Poznań
1884, s. 365; — WÓJCICKI, jw„ s. 141.
s WÓJCICKI, jw.
6 Akta b. Forum Nobilium we Lwowie, suce. 363; — A GAD Dona-
tiones castr. Varsov. 111 k. 274 — podaję za prof. dr Włodzimierzem Dwo-
rzaczkiem, którego niezwykłej uprzejmości zawdzięczam wszystkie zamiesz-
czone w tym artykule informacje o Tarnowskim.
oraz folwarku Tarnoskala, przy czym ten ostatni utwo-
rzony został zaledwie kilka lat wcześniej 3.
Ostatnim właścicielem Maleszowej z rodu Krasiń-
skich był Stanisław, starosta nowokorczyński, ożeniony
z Anielą Humiecką h. Junosza, wojewodzianką po-
podolską4, zmarły w 1762 r. 5. Jego córka Marianna
(rodzona siostra królewiczowej Franciszki, księżny kur-
landzkiej) spisała 9.V.1764 dożywocie z mężem Joachi-
mem Amorem hr. z Tarnowa na Czoborze Tarnowskim;
ślub więc musiał nastąpić około tej daty6. Po śmierci
żony (przed 30.VI.1773 r.) Maleszowa przechodzi na
własność Tarnowskiego 7. Jedyny syn z tego małżeństwa
Stanisław (drugi zmarł dzieckiem) urodził się prawdo-
podobnie w 1765 r. 8. Po raz drugi Joachim zaślubił
Mariannę Szaniawską, córkę Filipa Nereusza i Ludwiki
Załuskiej; nastąpiło to przed listopadem 1782 r.
Wobec braku przekazów źródłowych, rok budowy
pałacu w Tarnoskale — 1778 — przyjmujemy za
K.F. Prawdzie-Kalicińskim. Nie sprzeciwia się temu
datowaniu charakter stylowy zabytku (zwłaszcza de-
koracja salonu), a za wiarogodnością przekazu prze-
mawia okoliczność, że wierszopis wędrując po Kielec-
czyźnie poznał z autopsji tytułową miejscowość swego
utworu i niewątpliwie — ówczesną właścicielkę pałacu,
od której zapewne tę wiadomość pozyskał. Datę podaną
w niewiązaną mową pisanym wstępie Kalicińskiego
można też zweryfikować inną drogą ’.
7 Joachim Tarnowski, syn Józefa Mateusza i Róży Konstancji Dunin
Karwickiej urodził się zapewne kilka lat przed 1748 r. Mianowany aseso-
rem sądów asesorskich w 1757 r„ w 1761 r. nazwany podkomorzym J. Kr.
Mci, w rok później mianowany pokojowym królewskim, w 1764 r. podpi-
sany jako rotmistrz wiślicki. Przed 1782 r. starosta sulejowski, odznaczony
orderem św. Stanisława w 1786 r„ w 1794 r. obejmuje prezesurę Komisji
Porządkowej województwa sandomierskiego. Umarł krótko przed 30.IV.
1806 r.
8 Pewne jest, że 30.VI.1773 r. był jeszcze nieletni (Inscr. Crac. 383
k. 81).
9 WÓJCICKI (jw, s. 141) który n.b. chyba nie znał poematu, gdyż
byłby niezawodnie wykorzystał podaną w przedmowie datę, wiąże zało-
żenie Tarnoskały z chorobą chłopca — Stanisława („pacholę nadzwy-
czaj wątłe w dziecięcych latach”). W 1778 r. miał on 13 lat, przyjęcie dato-
wania późniejszego nie usprawiedliwiałoby więc określenia „pacholę”.
Poza tym, autor pisze o Joachimie Tarnowskim, że „widzimy go tu [w Tar-
noskale] dziedzicem w r. 1781” (jw.). 1 lipca 1788 Joachim Tarnowski
wystawił w Tarnoskale dokument przekazujący pewną sumę na ukończenie
kaplicy loretańskiej w Piotrkowicach (J. WIŚNIEWSKI, Historyczny opis
kościołów, miast, zabytków i pamiątek w Stopnickiem, Marjówka 1929, s. 219).
Jeśli więc w latach osiemdziesiątych Joachim Tarnowski występuje w Tar-
noskale, nie ma powodu wątpić, że zamieszkiwał już w murowanym pałacu,
pobudowanym w roku podanym przez Prawdzic-Kalicińskiego.
53