DOI Heft:
Nr. 1
DOI Artikel:Kronika stowarzyszenia historyków sztuki
DOI Artikel:Samek, Jan: Monstrancja z 1512 r. w zbiorach dominikańskich: problem proweniencji środowiska i warsztatu w świetle złotnictwa krakowskiego około 1500 r.
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48043#0107
JAN SAMEK
MONSTRANCJA Z 1512 R. W ZBIORACH DOMINIKAŃSKICH.
Problem proweniencji środowiska i warsztatu w świetle złotnictwa krakowskiego około 1500 r.
Streszczenie referatu wygłoszonego na zebraniu naukowym Oddziału Krakowskiego SHS w dniu 4.XI. 1971 r.)
W otwartej przed kilku laty ekspo-
zycji skarbca dominikańskiego w Kra-
kowie, obok dzieł tak wybitnych, jak
południ owo niemieckie obrazy rene-
sansowe z pocz. XVI w. i kodeksy
iluminowane przez brata Wiktoryna
z tegoż czasu, znalazła się nieznana
monstrancja z epoki późnego gotyku
(ił. 1). Wykonana ze srebra, ma ona
dość znaczne rozmiary. Wysokość
ostensorium w obecnym stanie za-
chowania wynosi 50 cm (pierwotnie,
wraz z zaginionym zwieńczeniem,
przekraczała zapewne metr), długość
podstawy 343 mm, największa jej
szerokość 261 mm, zaś rozpiętość
glorii 306 mm. Stopa naczynia jest
podłużna, sześciolistna o zróżnicowa-
nych wykrojach (ił. 2). Pola wyzna-
czające oś dłuższą są szersze, zaryso-
wane lukiem w kształcie tzw. oślego
grzbietu, lekko ściętym u szczytu.
Pozostałe cztery płaszczyzny podsta-
wy, rozlokowane po bokach krótszej
osi wykreślono posługując się zredu-
kowanym półkolem. Cokolik stopy
nie jest ażurowy, brak ten rekom-
pensuje podwójny uskok brzegu uzu-
pełniony w górnej części delikatnym
oprofilowaniem. Poszczególne płasz -
czyzny podstawy, mimo że nie za-
akcentowano grzbiecików, stanowią
odrębne pola dekoracyjne. Pokrywają
je grawerunki identyczne w odpo-
wiadających sobie parach pól sześcio-
liścia (w mniejszych blachach na
przemian). Zastosowano tu elementy
maswerkowe z charakterystycznym
motywem rybich pęcherzy i cztero-
liści w prześwitach. Z tak opracowa-
nej stopy dość raptownie dźwiga się
ku górze mocny, również sześciobocz-
ny trzon. Najsilniejszym jego akcen-
tem jest nodus w formie spłaszczonej,
puklowanej kuli otoczonej skręconym
na kształt sznura drutem. Węzłowi
od góry i od dołu towarzyszą dwa
silnie spłaszczone talerzyki. Należy
tu jeszcze dodać, że wydłużone pola
trzonu zdobi grawerowana dekoracja
o motywach podobnych do użytych
na stopie. Ponad górnym talerzykiem
trzon rozszerza się, by dać podstawę
dla glorii monstrancji; jego narożniki
zaakcentowano w tym miejscu mo-
tywem żabek; tutaj też znajduje się
zapewne wtórnie umieszczona figurka
wigę, przytwierdzono są do występu-
jących na bok podpór, które uzupeł-
niają skrajne sterczyny. Wszystkie
trzy pola zaakcentowane są za pomo-
cą przestrzennie potraktowanych bal-
dachimów, utworzonych z przeplata-
jących się łuków w kształcie tzw.
oślego grzbietu. Najozdobniej potrak-
towano baldachim środkowy, akcen-
tujący puszkę na hostię. Jest on pod-
wójny i osłania posążek Matki Boskiej
z Dzieciątkiem ustawiony na pod-
porze w kształcie kręconej kolumny
(il. 4). Od góry niewątpliwie zamykała
go smukła sterczyna z krzyżem, obec-
nie zagubiona. Zwieńczenie to było
zapewne ażurowe i miało podobny
charakter jak fiale nad baldachimami
bocznymi. Od dołu uzupełniają reta-
bulum pełnoplastyczne motywy roś-
linne —- kuliste kwiaty ostu w dwóch
pękach oraz silnie zwinięte, ostre liście
tej rośliny. Dla pełnego opisu należy
jeszcze dodać, że sterczyny tworzące
główne podziały retabulum są, po-
dobnie jak stopa oraz trzon mon-
strancji, dekorowane grawerunkami.
11. 1. Monstrancja z 1512 r. w zbiorach
dominikanóio w Krakowie.
(Fot. T. Kaźmierski)
Ducha Świętego w postaci gołębia.
Górna część naczynia jest, jak to
zwykle bywa w gotyckich monstran-
cjach, kompozycją architektoniczną,
rozwiniętą — warto podkreślić — na
jednej płaszczyźnie. Podstawę tej
partii ostensorium stanowi dość wątła
belka (pierwotnie, jak wskazują ślady,
wzbogacona dekoracją), na której
oparto pionowe elementy. Składają
się nań cztery masywne sterczyny
zwieńczone pinaklami dzielące reta-
bulum na trzy pola. Środkowa z nich,
najszersza, mieści owalne, niewątpli-
wie późniejsze reservaculum otoczone
promieniami; dwukrotnie węższe po-
la boczne zawierają posążki śś. Miko-
łaja i Marcina (il. 3) na wysokich
postumentach. Mniejsze figurki przed-
stawiające śś. Jana Chrzciciela i Jad-
11. 2. Monstrancja z 1512 r. w zbiorach
dominikanów w Krakoioie, stopa. (Fot.
T. Kaźmierski)
95
MONSTRANCJA Z 1512 R. W ZBIORACH DOMINIKAŃSKICH.
Problem proweniencji środowiska i warsztatu w świetle złotnictwa krakowskiego około 1500 r.
Streszczenie referatu wygłoszonego na zebraniu naukowym Oddziału Krakowskiego SHS w dniu 4.XI. 1971 r.)
W otwartej przed kilku laty ekspo-
zycji skarbca dominikańskiego w Kra-
kowie, obok dzieł tak wybitnych, jak
południ owo niemieckie obrazy rene-
sansowe z pocz. XVI w. i kodeksy
iluminowane przez brata Wiktoryna
z tegoż czasu, znalazła się nieznana
monstrancja z epoki późnego gotyku
(ił. 1). Wykonana ze srebra, ma ona
dość znaczne rozmiary. Wysokość
ostensorium w obecnym stanie za-
chowania wynosi 50 cm (pierwotnie,
wraz z zaginionym zwieńczeniem,
przekraczała zapewne metr), długość
podstawy 343 mm, największa jej
szerokość 261 mm, zaś rozpiętość
glorii 306 mm. Stopa naczynia jest
podłużna, sześciolistna o zróżnicowa-
nych wykrojach (ił. 2). Pola wyzna-
czające oś dłuższą są szersze, zaryso-
wane lukiem w kształcie tzw. oślego
grzbietu, lekko ściętym u szczytu.
Pozostałe cztery płaszczyzny podsta-
wy, rozlokowane po bokach krótszej
osi wykreślono posługując się zredu-
kowanym półkolem. Cokolik stopy
nie jest ażurowy, brak ten rekom-
pensuje podwójny uskok brzegu uzu-
pełniony w górnej części delikatnym
oprofilowaniem. Poszczególne płasz -
czyzny podstawy, mimo że nie za-
akcentowano grzbiecików, stanowią
odrębne pola dekoracyjne. Pokrywają
je grawerunki identyczne w odpo-
wiadających sobie parach pól sześcio-
liścia (w mniejszych blachach na
przemian). Zastosowano tu elementy
maswerkowe z charakterystycznym
motywem rybich pęcherzy i cztero-
liści w prześwitach. Z tak opracowa-
nej stopy dość raptownie dźwiga się
ku górze mocny, również sześciobocz-
ny trzon. Najsilniejszym jego akcen-
tem jest nodus w formie spłaszczonej,
puklowanej kuli otoczonej skręconym
na kształt sznura drutem. Węzłowi
od góry i od dołu towarzyszą dwa
silnie spłaszczone talerzyki. Należy
tu jeszcze dodać, że wydłużone pola
trzonu zdobi grawerowana dekoracja
o motywach podobnych do użytych
na stopie. Ponad górnym talerzykiem
trzon rozszerza się, by dać podstawę
dla glorii monstrancji; jego narożniki
zaakcentowano w tym miejscu mo-
tywem żabek; tutaj też znajduje się
zapewne wtórnie umieszczona figurka
wigę, przytwierdzono są do występu-
jących na bok podpór, które uzupeł-
niają skrajne sterczyny. Wszystkie
trzy pola zaakcentowane są za pomo-
cą przestrzennie potraktowanych bal-
dachimów, utworzonych z przeplata-
jących się łuków w kształcie tzw.
oślego grzbietu. Najozdobniej potrak-
towano baldachim środkowy, akcen-
tujący puszkę na hostię. Jest on pod-
wójny i osłania posążek Matki Boskiej
z Dzieciątkiem ustawiony na pod-
porze w kształcie kręconej kolumny
(il. 4). Od góry niewątpliwie zamykała
go smukła sterczyna z krzyżem, obec-
nie zagubiona. Zwieńczenie to było
zapewne ażurowe i miało podobny
charakter jak fiale nad baldachimami
bocznymi. Od dołu uzupełniają reta-
bulum pełnoplastyczne motywy roś-
linne —- kuliste kwiaty ostu w dwóch
pękach oraz silnie zwinięte, ostre liście
tej rośliny. Dla pełnego opisu należy
jeszcze dodać, że sterczyny tworzące
główne podziały retabulum są, po-
dobnie jak stopa oraz trzon mon-
strancji, dekorowane grawerunkami.
11. 1. Monstrancja z 1512 r. w zbiorach
dominikanóio w Krakowie.
(Fot. T. Kaźmierski)
Ducha Świętego w postaci gołębia.
Górna część naczynia jest, jak to
zwykle bywa w gotyckich monstran-
cjach, kompozycją architektoniczną,
rozwiniętą — warto podkreślić — na
jednej płaszczyźnie. Podstawę tej
partii ostensorium stanowi dość wątła
belka (pierwotnie, jak wskazują ślady,
wzbogacona dekoracją), na której
oparto pionowe elementy. Składają
się nań cztery masywne sterczyny
zwieńczone pinaklami dzielące reta-
bulum na trzy pola. Środkowa z nich,
najszersza, mieści owalne, niewątpli-
wie późniejsze reservaculum otoczone
promieniami; dwukrotnie węższe po-
la boczne zawierają posążki śś. Miko-
łaja i Marcina (il. 3) na wysokich
postumentach. Mniejsze figurki przed-
stawiające śś. Jana Chrzciciela i Jad-
11. 2. Monstrancja z 1512 r. w zbiorach
dominikanów w Krakoioie, stopa. (Fot.
T. Kaźmierski)
95