Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (35.1973)

FORMIZM AUGUSTA ZAMOYSKIEGO

Temperamentowi twórczemu, niczem nieokiełznanej
sile zawdzięcza Zamoyski niesłychane zdobycze swoje
w dziedzinie rzeźby i malarstwa. Ni materiał, w którym
pracuje, ni konieczności techniki nie są m/u szrankami
w pochodzie twórczym. Drwi sobie z wszelkich utrudnień;
on nad nie mocniejszy, bo posiada ducha, przed którym
kruszeją wszelkie zapory.
Jakże tu wymagać od takiego rewolucjonisty ukorzenia
się przed żądaniami tłumu, któremu nie wsmak wszelkie
ducha porywy, a cóż dopiero ducha, druzgoczącego na
drzazgi wszystko co mu się przeciwstawia? 1
I to. na tę moc indywidualną, na ten rezerwoar nagro-
madzonego materiału wybuchowego podniesiono rękę. Tak!
Odważono się na to, bo nie poznano się na wielkości siły,
na którą zamach uczyniono [...] «Ludzie>> — oto grupa
zdolna poprowadzić widza w zawrotne wyżyny, gdzie
tworzy Zamoyski. « Sansara », « Zdrój », dwa « Portrety »,
«Lza», a obok tych rzeźb akwarele niemniej silne w nie-
okiełznanym rozmachu, w szalonym wirze linii skąpanych
w grze tęczowych barw — oto dzieła, mogące pójść w za-
wody z każdym dziełem współczesnego świata [...]” 15 16.
Zamoyski wkroczył do awangardy polskiej sztuki
z posagiem liczącym co najmniej rzeźb dziesięć i o których
z pewnością można powiedzieć, że były formistyczne,
Co więcej, rzeźby te podejmowały jedynie dwa wątki
tematyczne, które kontynuował przez cały okres formiz-
mu.
Dokładnej daty przybycia Zamoyskiego do kraju nie
udało się odtworzyć. Początkowo z pewnością zatrzymał
się w Poznaniu, w każdym razie w czerwcu roku 1918
brał udział w wystawie poznańskiego Buntu w Berlinie,
ale jeszcze w tym lub w początku następnego roku
osiadł w Zakopanem i zetknął się z Witkacym, Emilem
Breiterem, Chwistkiem, Pronaszkami, Niesiołowskim
i Czyżewskim a także z Kasprowiczem, Karolem Szy-
manowskim, Boyem-Źeleńskim, Romanem Jasińskim,
Tuwimem, Słonimskim, Iwaszkiewiczem i Rytardem.
W domu na Skibówkach miał pracownię, obok dobudo-
wana była „sala”, w której Rita Sacchetto udzielała lekcji
tańca i przygotowywała swoje występy tańca formistycz-
nego.
Zamoyski związał się z krakowską grupą ekspresjo-
nistów polskich, którzy wkrótce przyjęli nazwę formistów,
dzieląc odtąd ich znane dzieje. Ruch objął poza Krako-
wem, Warszawę i Lwów, rozwijając ogromnie żywą dzia-
łalność, w której Zamoyski brał najżywszy udział.
W 1919 r. wystawiał w Krakowie w Towarzystwie Przy-
jaciół Sztuk Pięknych, w Warszawie w Polskim Klubie
Artystycznym, ponownie w Krakowie na III Wystawie
formistów, w Zakopanem, Poznaniu, w 1920 r. we Lwo-
wie i w warszawskiej Zachęcie. Tej ostatniej wystawie
towarzyszył skandal podobny pierwszej poznańskiej
ekspozycji z usunięciem kilku rzeźb.
W r. 1920—21 Zamoyski podjął dość awanturniczą
podróż do Stanów Zjednoczonych 1(> i w czasie tym
odbyła się w Krakowie IV wystawa formistów (1921),
na której znalazło się 10 rzeźb Zamoyskiego. Po po-
wrocie do Zakopanego Zamoyski nadal rzeźbił i wysta-
wiał w Krakowie i Zakopanem, w końcu zaś 1923 r. dał
przegląd swych dzieł w Salonie Garlińskiego w Warszawie.
Wkrótce potem opuścił kraj i wyjechał do Paryża.
Wyjazd Zamoyskiego do Francji uważa się na ogół
za ostateczne zerwanie artysty z formizmem, że odtąd,


II. 6. Portret Rogera Raczyńskiego, 1918 Dębica kjKra-
kowa, drewno lipowe, wys. 49 cm. Własn. artysty. (Fot.
E. Kossakowski)

15 Tamże, z. 2. s. 57—60.
16 W zbiorach artysty zachowały się fotografie kilku rzeźb wykona-
nych w Ameryce, m.in. bardzo interesujące zupełnie nieznane dwie for-

mistyczne głowy niejakiego księdza Kruczka, na zamówienie którego Za-
moyski robił tablicę z popiersiem biskupa dla kościoła w Passaic. Jedna
z tych wersji formistycznych przypomina w ujęciu portret formistyczny
Marcoussisa z r. 1923.

73