DOI issue:
Nr. 1
DOI article:Kronika stowarzyszenia historyków sztuki
DOI article:Samek, Jan: Monstrancja z 1512 r. w zbiorach dominikańskich: problem proweniencji środowiska i warsztatu w świetle złotnictwa krakowskiego około 1500 r.
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.48043#0109
KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI
II. 6. Monstrancja, 1490 r., Wieliczka,
kościół parafialny. (Fot. S. Kolowca)
na odległość i odmienny charakter
tamtejszego złotnictwa; podobnie
rzecz się przedstawia ze Śląskiem. Po-
chodzenie z Wielkopolski zdradziłby
specyficznie ukształtowany nodus
z koroną. Pozostaje Małopolska. Na-
leży zatem, postępując metodycznie,
porównać monstrancję od dominika-
nów ze znanymi nam ostensoriami
z okresu późnego gotyku. Nie jest ich
wiele; odrzucając obiekty o niepew-
nym datowaniu oraz silnie przerobio-
ne, zaledwie kilkanaście.
Za najwcześniejszą monstrancję
gotycką krakowskiej roboty uważane
jest ostensorium w kościele parafial-
nym w Luborzycy, wykonane w la-
tach 1460—1470 (il. 5), pochodzące
zapewne z kjasztoru bernardynek
przy kościele Św. Agnieszki w Kra-
kowie. W zabytku tym występują
prawie wszystkie elementy rozwinięte
w badanej monstrancji dominikań-
skiej : jednopłaszczyznowe potrakto-
wanie retabulum, jego podziały, kon-
strukcja, sposób podparcia, schemat
stopy i trzonu, wreszcie dekoracja
plastyczna oraz grawerunki. Z kolei
wymienić należy najpiękniejszą z pow-
stałych w Krakowie późnogotyckich
monstrancji, zachowaną w kościele pa-
rafialnym w Wieliczce, dar kanonika
Jana Borzymowskiego z 1490 r. (il. 6).
Dzieło to, niesłusznie łączone ze złot-
nikiem Marcinem Marcińcem, wyróż-
nia niezwykle bogata i finezyjna de-
koracja, w konstrukcji zaś — spe-
cyficzne, trójłukowe podparcie reta-
bulum. Do monstrancji wielickiej
nawiązują: znacznie późniejsze osten-
sorium w klasztorze benedyktynek
w Staniątkach z 1534 r., wykonane
z fundacji Piotra Kmity Młodszego
oraz w kolegiacie p.w. Wniebowzięcia
NMP w Kaliszu, powstałe zapewne
także w drugiej ćwierci XVI w.
W obu tych obiektach występuje jed-
nak niekorzystne zróżnicowanie pro-
porcji; szczególnie w Staniątkach
gloria jest zdecydowanie za lekka
w stosunku do masywnej podstawy.
Zbliżając się do czasów, w których
powstała monstrancja dominikańska
wymienić należy mniej bogato deko-
rowane ostensorium w kościele para-
fialnym w Chrzanowie, którego reta-
bulum zaliczone jest jeszcze do XV w.,
zaś podstawa odnoszona do drugiej
ćwierci XVI w. Natomiast bez żad-
nych prawie zmian zachowała się nie
znana dotychczas badaczom, wspa-
niała monstrancja w kościele para-
fialnym w Będzinie, którą czysto go-
tyckie jeszcze formy pozwalają da-
tować na pierwszą ćwierć XVI w.
(il. 7). Odnajdujemy tu — zarówno
w trzonie, jak i w retabulum — mimo
różnic w rozwiązaniach kompozy-
cyjnych, formy bliskie monstrancji
stanowiącej przedmiot naszych roz-
ważań. Z kolei, ze względu na znany
czas powstania, 1518 r., na baczniej-
szą uwagę zasługuje monstrancja
w kościele parafialnym w Czeladzi,
(il. 8) przerobiona w 1666 r., kiedy
to wymieniono nodus i stopę. Formy
pokrewne monstrancji z 1512 r. od-
najdujemy tutaj w ukształtowaniu
baldachimów, ażurowe są także fiale,
aczkolwiek posunięto się już dalej
stosując sieciowo przeplatane druty.
W tym samym kierunku poszedł
złotnik Marcin Stwosz, wykonawca
nie datowanej monstrancji we Włos-
towie (pow. sandomierski) oraz autor
monstrancji w kościele parafialnym
w Konarach, wykutej staraniem bis-
kupa Jana Konarskiego w 1525 r.
Wkraczając w drugą ćwierć XVI w.
wymienić wypada przede wszystkim
monstrancję gieranońską z 1535 r., do
ostatniej wojny przechowywaną w
skarbcu katedry wileńskiej, która mimo
późnego czasu powstania przypomina
nieco w formie rozwiązanie zastoso-
wane u dominikanów. Ostatnim obiek-
tem naszych rozważań może być
ostensorium ufundowane w 1532 r.
przez króla Zygmunta Starego do
kościoła paulinów na Jasnej Górze,
które — mimo późnej daty — konty-
nuuje w zmienionych formach piętna-
II. 8. Monstrancja, 1518 i 1666 r.,
Czeladź, kościół parafialny. (Fot.
W. Wolny)
11.7. Monstrancja, 1. ćw. w. XVI,
Będzin, kościół parafialny.
(Fot. W. Wolny)
97
II. 6. Monstrancja, 1490 r., Wieliczka,
kościół parafialny. (Fot. S. Kolowca)
na odległość i odmienny charakter
tamtejszego złotnictwa; podobnie
rzecz się przedstawia ze Śląskiem. Po-
chodzenie z Wielkopolski zdradziłby
specyficznie ukształtowany nodus
z koroną. Pozostaje Małopolska. Na-
leży zatem, postępując metodycznie,
porównać monstrancję od dominika-
nów ze znanymi nam ostensoriami
z okresu późnego gotyku. Nie jest ich
wiele; odrzucając obiekty o niepew-
nym datowaniu oraz silnie przerobio-
ne, zaledwie kilkanaście.
Za najwcześniejszą monstrancję
gotycką krakowskiej roboty uważane
jest ostensorium w kościele parafial-
nym w Luborzycy, wykonane w la-
tach 1460—1470 (il. 5), pochodzące
zapewne z kjasztoru bernardynek
przy kościele Św. Agnieszki w Kra-
kowie. W zabytku tym występują
prawie wszystkie elementy rozwinięte
w badanej monstrancji dominikań-
skiej : jednopłaszczyznowe potrakto-
wanie retabulum, jego podziały, kon-
strukcja, sposób podparcia, schemat
stopy i trzonu, wreszcie dekoracja
plastyczna oraz grawerunki. Z kolei
wymienić należy najpiękniejszą z pow-
stałych w Krakowie późnogotyckich
monstrancji, zachowaną w kościele pa-
rafialnym w Wieliczce, dar kanonika
Jana Borzymowskiego z 1490 r. (il. 6).
Dzieło to, niesłusznie łączone ze złot-
nikiem Marcinem Marcińcem, wyróż-
nia niezwykle bogata i finezyjna de-
koracja, w konstrukcji zaś — spe-
cyficzne, trójłukowe podparcie reta-
bulum. Do monstrancji wielickiej
nawiązują: znacznie późniejsze osten-
sorium w klasztorze benedyktynek
w Staniątkach z 1534 r., wykonane
z fundacji Piotra Kmity Młodszego
oraz w kolegiacie p.w. Wniebowzięcia
NMP w Kaliszu, powstałe zapewne
także w drugiej ćwierci XVI w.
W obu tych obiektach występuje jed-
nak niekorzystne zróżnicowanie pro-
porcji; szczególnie w Staniątkach
gloria jest zdecydowanie za lekka
w stosunku do masywnej podstawy.
Zbliżając się do czasów, w których
powstała monstrancja dominikańska
wymienić należy mniej bogato deko-
rowane ostensorium w kościele para-
fialnym w Chrzanowie, którego reta-
bulum zaliczone jest jeszcze do XV w.,
zaś podstawa odnoszona do drugiej
ćwierci XVI w. Natomiast bez żad-
nych prawie zmian zachowała się nie
znana dotychczas badaczom, wspa-
niała monstrancja w kościele para-
fialnym w Będzinie, którą czysto go-
tyckie jeszcze formy pozwalają da-
tować na pierwszą ćwierć XVI w.
(il. 7). Odnajdujemy tu — zarówno
w trzonie, jak i w retabulum — mimo
różnic w rozwiązaniach kompozy-
cyjnych, formy bliskie monstrancji
stanowiącej przedmiot naszych roz-
ważań. Z kolei, ze względu na znany
czas powstania, 1518 r., na baczniej-
szą uwagę zasługuje monstrancja
w kościele parafialnym w Czeladzi,
(il. 8) przerobiona w 1666 r., kiedy
to wymieniono nodus i stopę. Formy
pokrewne monstrancji z 1512 r. od-
najdujemy tutaj w ukształtowaniu
baldachimów, ażurowe są także fiale,
aczkolwiek posunięto się już dalej
stosując sieciowo przeplatane druty.
W tym samym kierunku poszedł
złotnik Marcin Stwosz, wykonawca
nie datowanej monstrancji we Włos-
towie (pow. sandomierski) oraz autor
monstrancji w kościele parafialnym
w Konarach, wykutej staraniem bis-
kupa Jana Konarskiego w 1525 r.
Wkraczając w drugą ćwierć XVI w.
wymienić wypada przede wszystkim
monstrancję gieranońską z 1535 r., do
ostatniej wojny przechowywaną w
skarbcu katedry wileńskiej, która mimo
późnego czasu powstania przypomina
nieco w formie rozwiązanie zastoso-
wane u dominikanów. Ostatnim obiek-
tem naszych rozważań może być
ostensorium ufundowane w 1532 r.
przez króla Zygmunta Starego do
kościoła paulinów na Jasnej Górze,
które — mimo późnej daty — konty-
nuuje w zmienionych formach piętna-
II. 8. Monstrancja, 1518 i 1666 r.,
Czeladź, kościół parafialny. (Fot.
W. Wolny)
11.7. Monstrancja, 1. ćw. w. XVI,
Będzin, kościół parafialny.
(Fot. W. Wolny)
97