DOI issue:
Nr. 2
DOI article:[Rozprawy]
DOI article:Paszenda, Jerzy: O czterech malarzach epoki baroku
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.48043#0191
O CZTERECH MALARZACH EPOKI BAROKU
żadnych malowideł ani dekoracji, ale kiedyś były.
W Archiwum Toruńskim znajduje się album z widokami
budowli Torunia, które rysował około r. 1740 Georg
Friedrich Steiner. Trzy rysunki dotyczą kolegium jezu-
ickiego. Pierwszy przedstawia widok ogólny kolegium.
Jest to zwarty blok dwupiętrowy z dostawioną przy
głównym wejściu jednopiętrową wieżyczką z latarnią
na dachu. Elewacje są bardzo bogato zdobione. Wszyst-
kie okna mają usz ito obramienia z dodanymi obfitymi
girlandami. Ponadto między kondygnacjami rozmiesz-
czone są owalne medaliony w kartuszowych obramie-
niach. Wieżyczka wejściowa również posiada bogatą de-
korację, której centrum zajmuje herb biskupa. Rysu-
nek nosi datę 1744. Dwa następne rysunki ukazują
obrazy w medalionach wraz z napisami. Uzupełnieniem
tych rysunków są opisy gmachu: łaciński w dziele
Pratorius-Wernicke, niemiecki w rękopisie Wernickego9.
Oba opisy zaczerpnięte są podobno z rękopisu Baum-
gartena, pisarza miejskiego na przełomie XVII i XVIII w.
Z opisów tych dowiadujemy się, że ozdoby przy oknach
wykonane były z gipsu, natomiast obrazy w owalach
malowane al fresco. Również ze stiuku była dekoracja na
froncie wieżyczki. Na czerwonej tarczy herb Dąbskich
(Godziemba), obok infuła i pastorał oraz mitra książęca
i miecz. Poniżej w owalu czarna tablica erekcyjna z da-
tą 1702.
Dziełem Wilanta były malowane al fresco symbole
w medalionach, natomiast nie można mu przypisać
stiuków. Bogato zdobione sztukateriami fasady kamienic
występują w Toruniu w latach 1693—171O10. Serię roz-
poczyna pałac biskupa Dąbskiego z r. 1693 przy ul. Że-
glarskiej. Najbogatszym okazem jest patrycjuszowska
kamienica „pod gwiazdą” w Rynku Staromiejskim11.
Układ i detale są różne, ale wspólny jest ogólny cha-
rakter dekoracji i obficie stosowane ciężkie girlandy
z kwiatów. Zapewne są one dziełem jednego warsztatu,
działającego w Toruniu przez 10 lat (do oblężenia miasta
przez Szwedów w 1703 r.). Przyjąć trzeba, że i sztuka-
terie na kolegium jezuickim wykonał ten sam zespół,
przypuszczalnie sprowadzony do Torunia przez biskupa
Dąbskiego.
Jakiż więc był udział Wilanta? Nekrolog wyraźnie
mówi, że jego dziełem jest nie tylko pictura, ale także
incrustatio exterior. Słowo incrustatio w źródłach jezuic-
kich oznacza zazwyczaj tynkowanie, choć może także
oznaczać sztukaterie. W tym wypadku może oznaczać
jedno i drugie, gdyż prace się łączyły. Wilant zapewne
nadzorował wykonawców z ramienia zakonu jako in-
westora, a może także zaplanował rozmieszczenie de-
koracji. Same malowidła — element nie spotykany w in-
11.4. Siekierki, kościół parafialny, framgent polichromii
z Apoteozą św. Jadwigi. (Fot. IS PAN)
nych dekoracjach kamienic toruńskich — były własno-
ręcznym dziełem Wilanta.
Na podstawie rysunków trudno coś powiedzieć o stro-
nie artystycznej malowideł. Ich sens również pozostaje
zagadką, mimo że nad każdym obrazem znajdowała się
wstęga z napisem. Przypuszczalnie symbole odnoszą się
do działalności zakonu jezuitów. Teksty zebrane są z roz-
maitych źródeł. Kilka z nich pochodzi z Pisma św., nie-
które wyjęte są z pisarzy starożytnych. Oczywiście do-
bór tekstów i symboli nie jest dziełem malarza. Zestawił
9 PRAT ORIU S-WERNICKE, Topographisch-historisch-statistisehe
Beschreibung der Stadt Thorn und ihres Gebietes, Thom 1832, s. 97—98:
„Hocce Collegium ab initio non adeofuit comptum, negue commode extructum,
donec tandem antę aliguot annos ex liberalitate et munificentia Stanislai de
Lubraniec Dąbski, Episcopi Cuiaeiensis, mox Cracoeiensis, ad hanc elegan-
tiam, uti hodie eidetur, et gua cum pulcherrimis fere certat aedificiis perductum
est, guod et ipsa in turricula ad partam Collegii exaedificata, ab utrimgue
per gradus ad Collegii ianuam habente ingressum, in ipso frontispicio huiusce
turriculae a Patribus praedictis, in honorem et memoriam praenominati,
Societati huic farentissimi Praesulis, ex gypso apposito monumento patet,
ubi in scuto rubro arma gentilitia Domus de Lubraniec Dąbscianae infuła
Episcopali atgue mitra Ducali tum et Pastorali et gladio insignita et ab utrimgue
a duobus geniis sublerata spectes; postmodum in tabula orali nigra itidem ex
gypso affabre facta, litteris auratis expressa seguentis tenoris legitur inscriptio:
Celsissimus princeps — Eppus Cracoeiensis dux Sereriae — hoc Societatis
Jesu domicilium, religioni propugnaculum, in nomine suo perenne monumen-
um magno sumptu, maiore gloria, maxima aedificatione erexit — anno
Domini 1702. [...] Externa facies huius Collegii elegantia sua maxime est
conspicua, multitudine fenestrarum, ornamentis ex gypso affabre factis
distinctarum, picturisgue duplici ordine in spatiis formae oealis ingeniosae
circumsecus Italico morę, a la fresco dieto, expressis, haud parum insignis. [...]
Archiwum Toruńskie, sygn. rkps X-25. Rękopis Wernickiego z r. 1856:
,,Nach der Baumgartschen Handschrift war dieses Gebdude, namentlich durch
seine geschmackeolle Schbnheit seiner dusseren Gestalt die sich in einer Menge
von Fenstern aussprach, die durch die kilnstlichen Stukatur-Arbeiten von
einander geschieden waren, sowie durch die zwischen den Stockwerken des
Gebaudes angebrachten Budgemdlden im italienischen Geschmack a la fresco
mit hochst ansprechenden Sinnspriichen, und lateinischen Denkspruchen, eine
der Hauptzierden der Stadt”.
10 G. CHMARZYŃSKI, Sztuka w Toruniu. Zarys dziejów [w:] Dzieje
Torunia. Praca zbiorowa z okazji 700-lecia miasta. Pod redakcją. Kazimie-
rza Tymienieckiego, Toruń 1933, s. 521.
11 Repr. J. ZACHWATOWICZ, Architektura polska, Warszawa 1966,
ii. 169 i 170.
177
żadnych malowideł ani dekoracji, ale kiedyś były.
W Archiwum Toruńskim znajduje się album z widokami
budowli Torunia, które rysował około r. 1740 Georg
Friedrich Steiner. Trzy rysunki dotyczą kolegium jezu-
ickiego. Pierwszy przedstawia widok ogólny kolegium.
Jest to zwarty blok dwupiętrowy z dostawioną przy
głównym wejściu jednopiętrową wieżyczką z latarnią
na dachu. Elewacje są bardzo bogato zdobione. Wszyst-
kie okna mają usz ito obramienia z dodanymi obfitymi
girlandami. Ponadto między kondygnacjami rozmiesz-
czone są owalne medaliony w kartuszowych obramie-
niach. Wieżyczka wejściowa również posiada bogatą de-
korację, której centrum zajmuje herb biskupa. Rysu-
nek nosi datę 1744. Dwa następne rysunki ukazują
obrazy w medalionach wraz z napisami. Uzupełnieniem
tych rysunków są opisy gmachu: łaciński w dziele
Pratorius-Wernicke, niemiecki w rękopisie Wernickego9.
Oba opisy zaczerpnięte są podobno z rękopisu Baum-
gartena, pisarza miejskiego na przełomie XVII i XVIII w.
Z opisów tych dowiadujemy się, że ozdoby przy oknach
wykonane były z gipsu, natomiast obrazy w owalach
malowane al fresco. Również ze stiuku była dekoracja na
froncie wieżyczki. Na czerwonej tarczy herb Dąbskich
(Godziemba), obok infuła i pastorał oraz mitra książęca
i miecz. Poniżej w owalu czarna tablica erekcyjna z da-
tą 1702.
Dziełem Wilanta były malowane al fresco symbole
w medalionach, natomiast nie można mu przypisać
stiuków. Bogato zdobione sztukateriami fasady kamienic
występują w Toruniu w latach 1693—171O10. Serię roz-
poczyna pałac biskupa Dąbskiego z r. 1693 przy ul. Że-
glarskiej. Najbogatszym okazem jest patrycjuszowska
kamienica „pod gwiazdą” w Rynku Staromiejskim11.
Układ i detale są różne, ale wspólny jest ogólny cha-
rakter dekoracji i obficie stosowane ciężkie girlandy
z kwiatów. Zapewne są one dziełem jednego warsztatu,
działającego w Toruniu przez 10 lat (do oblężenia miasta
przez Szwedów w 1703 r.). Przyjąć trzeba, że i sztuka-
terie na kolegium jezuickim wykonał ten sam zespół,
przypuszczalnie sprowadzony do Torunia przez biskupa
Dąbskiego.
Jakiż więc był udział Wilanta? Nekrolog wyraźnie
mówi, że jego dziełem jest nie tylko pictura, ale także
incrustatio exterior. Słowo incrustatio w źródłach jezuic-
kich oznacza zazwyczaj tynkowanie, choć może także
oznaczać sztukaterie. W tym wypadku może oznaczać
jedno i drugie, gdyż prace się łączyły. Wilant zapewne
nadzorował wykonawców z ramienia zakonu jako in-
westora, a może także zaplanował rozmieszczenie de-
koracji. Same malowidła — element nie spotykany w in-
11.4. Siekierki, kościół parafialny, framgent polichromii
z Apoteozą św. Jadwigi. (Fot. IS PAN)
nych dekoracjach kamienic toruńskich — były własno-
ręcznym dziełem Wilanta.
Na podstawie rysunków trudno coś powiedzieć o stro-
nie artystycznej malowideł. Ich sens również pozostaje
zagadką, mimo że nad każdym obrazem znajdowała się
wstęga z napisem. Przypuszczalnie symbole odnoszą się
do działalności zakonu jezuitów. Teksty zebrane są z roz-
maitych źródeł. Kilka z nich pochodzi z Pisma św., nie-
które wyjęte są z pisarzy starożytnych. Oczywiście do-
bór tekstów i symboli nie jest dziełem malarza. Zestawił
9 PRAT ORIU S-WERNICKE, Topographisch-historisch-statistisehe
Beschreibung der Stadt Thorn und ihres Gebietes, Thom 1832, s. 97—98:
„Hocce Collegium ab initio non adeofuit comptum, negue commode extructum,
donec tandem antę aliguot annos ex liberalitate et munificentia Stanislai de
Lubraniec Dąbski, Episcopi Cuiaeiensis, mox Cracoeiensis, ad hanc elegan-
tiam, uti hodie eidetur, et gua cum pulcherrimis fere certat aedificiis perductum
est, guod et ipsa in turricula ad partam Collegii exaedificata, ab utrimgue
per gradus ad Collegii ianuam habente ingressum, in ipso frontispicio huiusce
turriculae a Patribus praedictis, in honorem et memoriam praenominati,
Societati huic farentissimi Praesulis, ex gypso apposito monumento patet,
ubi in scuto rubro arma gentilitia Domus de Lubraniec Dąbscianae infuła
Episcopali atgue mitra Ducali tum et Pastorali et gladio insignita et ab utrimgue
a duobus geniis sublerata spectes; postmodum in tabula orali nigra itidem ex
gypso affabre facta, litteris auratis expressa seguentis tenoris legitur inscriptio:
Celsissimus princeps — Eppus Cracoeiensis dux Sereriae — hoc Societatis
Jesu domicilium, religioni propugnaculum, in nomine suo perenne monumen-
um magno sumptu, maiore gloria, maxima aedificatione erexit — anno
Domini 1702. [...] Externa facies huius Collegii elegantia sua maxime est
conspicua, multitudine fenestrarum, ornamentis ex gypso affabre factis
distinctarum, picturisgue duplici ordine in spatiis formae oealis ingeniosae
circumsecus Italico morę, a la fresco dieto, expressis, haud parum insignis. [...]
Archiwum Toruńskie, sygn. rkps X-25. Rękopis Wernickiego z r. 1856:
,,Nach der Baumgartschen Handschrift war dieses Gebdude, namentlich durch
seine geschmackeolle Schbnheit seiner dusseren Gestalt die sich in einer Menge
von Fenstern aussprach, die durch die kilnstlichen Stukatur-Arbeiten von
einander geschieden waren, sowie durch die zwischen den Stockwerken des
Gebaudes angebrachten Budgemdlden im italienischen Geschmack a la fresco
mit hochst ansprechenden Sinnspriichen, und lateinischen Denkspruchen, eine
der Hauptzierden der Stadt”.
10 G. CHMARZYŃSKI, Sztuka w Toruniu. Zarys dziejów [w:] Dzieje
Torunia. Praca zbiorowa z okazji 700-lecia miasta. Pod redakcją. Kazimie-
rza Tymienieckiego, Toruń 1933, s. 521.
11 Repr. J. ZACHWATOWICZ, Architektura polska, Warszawa 1966,
ii. 169 i 170.
177