Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (35.1973)

TARNOSKAŁA

II. 2. Piotrkowice-Tarnoskała, Zespól pałacowy, widok od zach. (Fot. W. Kosterski-Spalski, 1911 r.)


zaglądali do Maleszowej, a miody dziedzic unikał jej jako
zaraźliwego miejsca dla siebie”. Ogołocony zamek po-
padał w ruinę, a w Tarnoskale budowano ,,coraz więcej
domostw dla pomieszczenia dworskich- i czeladzi. Zaczęto
zabierać drzwi, okna i posadzki do oficyn, a na potrzeby
budowli gospodarskich dachówkę i cegły ze ścian gmachu”,
którego reszty wkrótce rozebrano 15 16. Z cytowanycli
„domostw” nie pozostało dziś śladu i trudno nawet
wskazać ich lokalizację. Co K.W. Wójcicki rozumie
przez oficyny - także nie wiadomo, w każdym razie nie'
mogły to być istniejące obecnie pawilony, gdyż stara
zamkowa stolarka raczej nie pasowałaby do mających
charakterystyczne proporcje pawilonów. Z kolei „bu-
dowlami gospodarskimi” nie są obecne ruiny wozowni
i stajni, gdyż użyto do ich budowy kamienia łamanego.
Widoczna w zachowanych fragmentach zespołu cegła
to cegła saska, a więc budulec nowo wypalony, z pew-
nością nie zastosowany wtórnie 1<s.
Po śmierci fundatora dobra przechodzą na jego syna,
który ozdrowiawszy zasłynął skandalami obyczajowymi,
ale także stadniną, oborą, owczarnią i wzorową, postę-
pową uprawą. W r. 1819 Stanisław Tarnowski żeni się
z Laurą Potocką, córką Jana i Ludwiki Aloe, kobietą
wykształconą, rysowniczką-amatorką 17, której nb. był
winien 20 tys. dukatów 18. Wskutek rozrzutności Tar-
nowskiej (owdowiałej w 1833 r.) cały majątek przeszedł
w ręce wierzycieli-Żydów 19. Wśród licznych następnych
15 Kiedy Wójcicki opublikował artykuł z zamku pozostały tylko
piwnice i resztki fundamentów. Smętny ten los zrekompensowała poniekąd
kariera literacka zamku w Pamiętniku Franciszki Krasińskiej Klementyny
z Tańskich Iloffmanowej (wyd. w 1825 r.).
16 Wiadomości K. W. Wójcickiego o licznych budynkach niemiesz-
kalnych wydają się nieco przesadzone. Nieufność ta wynika z analizy to-
pograficznej i kompozycyjnej założenia (por. niżej).
17 Należała ona do owych dam z wyższego towarzystwa, które podjęły
się zilustrowania Śpieiców historycznych Niemcewicza (S. LORENTZ,
Natolin, Warszawa 1948, s. 72. 85; — M. PORĘBSKI, Malowane dzieje,
Warszawą 1961, s. 61—62); Laura Potocka utrzymywała długoletnie
stosunki z wybitnymi przedstawicielami życia politycznego i artystycznego
w kraju (BOLESŁAWITA [J. I. KRASZEWSKI], Z roku 1868. Rachunki,
rok trzeci, Poznań 1869, s. 1026).
18 WÓJCICKI, jw., s. 141.
19 Tamże. —- Kiedy wdowa po Tarnowskim utraciła majątek trudno
precyzyjnie ustalić. Posiadała go jeszcze w 1849 r. (24.III. tegoż roku
czyni zapis na ubogich przy kościele w Lisowie: Tarnoskała odłączona

właścicieli20 uwago zwraca doktor medycyny Ludwik
Jagniątkowski, utrzymujący się przy majątku wyjątko-
wo długo, bo od 1898 r. do 1917 r. 21. Kielecki lekarz
założył w pałacu zakład wodoleczniczy i letnisko 22. Do
pawilonów doprowadzono instalację wodociągową, za-
łożono urządzenia do hydroterapii i postawiono liczno
ściany działowe23. Z czasów Jagniątkowskich pocho-
dziły zapewne drewniane i murowane przybudówki-ganki
i werandy przy pawilonach pn.. i wsch. oraz część deko-
racji malarskiej i faset w pawilonie pn. Przed 1911 r.
przerobiono gzyms wieńczący pawilon pn., zmieniając
tym proporcje elewacji. W czasie I wojny światowej
stacjonujące w pałacu wojska zdewastowały go, wyko-
rzystując budynki mieszkalne na stajnie24. W 1921 r.
nie istniał już pawilon zachodni; zachowały się tylko
jego piwnice (por. przyp. 24). Elewacje budynków były
już nieco przerobione, ale okna parteru, dłuższe u dołu,
zachowały jeszcze swój, pierwotny zapewne wykrój.
W latach dwudziestych i trzydziestych otwory te zmniej -
szono, położono nowe dachy, podłogi i stolarkę, otyn-
kowano elewacje, wystawiono murowany ganek przed
pawilonem wschodnim.
Po 1945 r., gdy pałac pozostawał początkowo bez
opieki, rozebrano większość marmurowych kominków
(ocalały tylko dwa). W latach 1949—52 dokonano re-
montu i przebudowy dwu pawilonów; w południowym —-
wyburzono wszystkie ściany wewnętrzne, dając nowe
od Maleszowy okręg Szydłów, k. 9 r., Państwowe Biuro Notarialne w Busku,
sygn. 281). Umierając w 1868 r. w Warszawie pogrążona już była w ubóstwie
i korzystała z pomocy bliźnich. .
20 Następnym po owych Żydach przelotnym właścicielem był praw-
dopodobnie Ignacy Bcreźnicki (Tarnoskała odłączona .... jw., k. 26 r.).
Odłączone od klucza maleszowskiego „dobra Tarnoskała z przyleglością
Piotrkowice” nabyli na licytacji publicznej w 1873 r. Szaja Ruziewicz,
Jakób Majer Belin i Nata Belin (jw., k. 5 r.).
21 Normalnie, dobra zakupiła (od Józefa Polikowskiego) Julia z Rin-
gów Jagniątkowska (Księga wykazu hipotecznego, t. II, k. 1 r., Państwowe
Biuro Notarialne w Busku, sygn. 281).
22 S. THUGUTT, Przewodnik po Królestwie Polskim. Część I. Kie-
leckie i Radomskie, Warszawa 1914, s. 67.
23 Informacja p. R. Kropaczkowej.
24 W 1. 1917—29 Tarnoskała była własnością Witolda Starzyńskiego
(Tarnoskała odłączona..., jw., k. 44r.), wreszcie pałac wraz z 194 morgami
ziemi zakupiła Romana Maślanka, żona Tadeusza Kropaczka (jw. oraz
tamże: Wypis aktu notarialnego ... 12.3. 1921). Kropaczkowie posiadali
pałac do końca II wojny światowej.

55