DOI issue:
Nr. 1
DOI article:Rozprawy
DOI article:Miscellanea
DOI article:Jaroszewski, Tadeusz Stefan; Kwiatkowski, Marek: W sprawie genezy i oddziaływania teoretycznych projektów kościołów Piotra Aignera
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.41525#0093
W SPRAWIE TEORETYCZNYCH PROJEKTÓW KOŚCIOŁÓW P. AIGNERA
kazuje duże podobieństwo zarówno do projektów aigne-
rowskich zawartych w Budowach kościołów, jak i —
szczególnie w sposobie opracowania szczytu attyki —
do kościoła św. Anny w Warszawie. Postać Szpilow-
skiego nabiera zatem ważkiego znaczenia jako ogniwo
pośredniczące w ustalaniu dróg formowania się teore-
tycznych koncepcji Aignera. Szpilowskiego znamy jako
architekta — praktyka, działającego przede wszyst-
kim w zakresie drobniejszych zamówień prowincji. Nie
jest wykluczone, że jemu właśnie należy przypisać ko-
ścioły w Lipkowie i Osmolinie, tak bliskie wcześniej-
szej fasadzie św. Anny i późniejszym teoretycznym
projektom Aignera. Kwestia wzajemnej współzależności
Aignera i Szpilowskiego w opracowaniu określonego
schematu fasady jest nadal otwarta, choć rzeczą bez-
sporną pozostaje fakt większej popularności, talentu
i wiedzy teoretycznej Aignera. Dość słaba wartość
architektury zaprezentowanej we wzorach Szpilowskie-
go, wyznacza ów wymowny dystans pomiędzy twórczo-
ścią jego a podobną, lecz stojącą na o wiele wyższym,
teoretycznie udokumentowanym poziomie, architektu-
rą Aignera przedstawioną w Budowach kościołów.
Zagadnienie oddziaływania publikacji aignerow-
skiej — to problem oddzielny. Nie udało nam się dotąd
odnaleźć żadnego kościoła, który byłby dokładnym
odbiciem jednego z czterech projektów teoretycznych.
Znamy natomiast kilka obiektów, które odbiegają
w mniejszym lub większym stopniu od wzorów Aignera,
zachowując jednak ogólne podobieństwo w ukształto-
waniu fasady lub w rzucie. I tak zbadany już przez
Biegańskiego kościół w Pęcicacih w pow. pruszkow-
skim (18251—18312)17 posiada plan analogiczny niemal
do rzutu kościoła typu III, natomiast kościół w Oku-
niewie w pow. warszawskim (1828—11836)18 * wykazuje
podobieństwo z typem III tylko w zakresie fasady. Sto-
sunkowo największe związki z Budowami kościołów
wykazuje kościół w Pratulinie (1838) 10 w powiecie bil-
skopodlaskim, przejawiające się zarówno w opracowa-
niu elewacji jak też w układzie wnętrza. Zbieżności po-
między tymi obiektami a projektami teoretycznymi
wyrażają się w stosowaniu szczegółów i detali czerpa-
nych z różnych typów, I tak np. fasada kościoła w Oku-
niewie posiada w dolnej kondygnacji prostokątne wnę-
ki wklęsłe półkoliście, jak typ III, nie ma natomiast
znamiennego dla tego typu półkolistego okna w wyż-
szej kondygnacji, pomiędzy środkowymi pilastrami.
Pilastrowanie fasady kościoła Okuniewskiego jest zresz-
tą jońsikie, a nie doryckie jak w publikacji Aignera.
Natomiast kościół w Pratulinie, w porządku doryckim,
tak jak wszystkie projekty teoretyczne, fasadą przy-
pomina typ IV. Nie posiada jednak wysuniętego na-
przód portyku. Układ wnętrza w tymże obiekcie, przy-
pominający typ III potraktowany jest z dużą swobodą
w znacznie zmienionych proporcjach. Porównania te
można oczywiście mnożyć 20.
Zestawienie teoretycznych projektów Aignera
z istniejącymi zabytkami, powstałymi zarówno przed
jak i po ukazaniu się dzieła Budowy kościołów w o wie-
le jaśniejszym świetle stawia problem genezy i zna-
czenia aignerowskich koncepcji. Pomysły te w roku
1825 pod względem formy nie stanowiły nowości. Nie
II. 17. Kościół w Pratulinie, elewacja frontowa.
(Fot. J. Frazik)
można jednak z tego powodu stawiać Aignerowi za-
rzutu. Wyznaczony przez autora program przewidywał
jedynie praktyczną pomoc mniej samodzielnym budow-
niczym. Odpowiadając na bieżącą potrzebę przygoto-
wania określonych wzorów dla akcji rządowej w odbu-
dowie kościołów, zużytkował dotychczasowe własne
i cudze w tej mierze doświadczenia. Zawarte w Budo-
wach kościołów projekty — jak mogliśmy się przeko-
nać — wywodzą się z ducha pomysłów osiemnasto-
wiecznych. Rzuca toi znamienne światło na postać
architekta, którego twórczość stanowi jak gdyby po-
most pomiędzy osiemnastowiecznym a dziewiętnasto-
wiecznym klasycyzmem.
Praktyczne znaczenie publikacji Budowy kościołów,
będącej „...wykładem normowania form architektonicz-
17 Łoza S., Architekci i budowniczowie w Polsce, s. 9.
is Katalog zabytków sztuki pow. warszawskiego, jw.
18 Katalog zabytków sztuki pow. bialskopodlaskiego, opr.
J. Frazik, J. Kowalczyk i J. Królik (maszynopis w PIS).
20 Zbieżności z projektami zawartymi w Budowach Kościo-
łów wykazują ponadto fasady kościołów w Krasnosielcu pow.
Maków Mazowiecki (fund. 1798), Międzyrzeczu Pod-
laskim (przypisywana Aignerowi, ok. 1818), w Bielinach pow.
kielecki (z r. 1838), św. Ducha w Książu Wielkim pow. mie-
chowski (z 1. poł. w. XIX), św. Ducha w Sandomierzu (z 1. poł,
w. XIX), cerkwi w Kurmanowle pow. hrubieszowski (z 1. poł.
w. XIX)*.
83
kazuje duże podobieństwo zarówno do projektów aigne-
rowskich zawartych w Budowach kościołów, jak i —
szczególnie w sposobie opracowania szczytu attyki —
do kościoła św. Anny w Warszawie. Postać Szpilow-
skiego nabiera zatem ważkiego znaczenia jako ogniwo
pośredniczące w ustalaniu dróg formowania się teore-
tycznych koncepcji Aignera. Szpilowskiego znamy jako
architekta — praktyka, działającego przede wszyst-
kim w zakresie drobniejszych zamówień prowincji. Nie
jest wykluczone, że jemu właśnie należy przypisać ko-
ścioły w Lipkowie i Osmolinie, tak bliskie wcześniej-
szej fasadzie św. Anny i późniejszym teoretycznym
projektom Aignera. Kwestia wzajemnej współzależności
Aignera i Szpilowskiego w opracowaniu określonego
schematu fasady jest nadal otwarta, choć rzeczą bez-
sporną pozostaje fakt większej popularności, talentu
i wiedzy teoretycznej Aignera. Dość słaba wartość
architektury zaprezentowanej we wzorach Szpilowskie-
go, wyznacza ów wymowny dystans pomiędzy twórczo-
ścią jego a podobną, lecz stojącą na o wiele wyższym,
teoretycznie udokumentowanym poziomie, architektu-
rą Aignera przedstawioną w Budowach kościołów.
Zagadnienie oddziaływania publikacji aignerow-
skiej — to problem oddzielny. Nie udało nam się dotąd
odnaleźć żadnego kościoła, który byłby dokładnym
odbiciem jednego z czterech projektów teoretycznych.
Znamy natomiast kilka obiektów, które odbiegają
w mniejszym lub większym stopniu od wzorów Aignera,
zachowując jednak ogólne podobieństwo w ukształto-
waniu fasady lub w rzucie. I tak zbadany już przez
Biegańskiego kościół w Pęcicacih w pow. pruszkow-
skim (18251—18312)17 posiada plan analogiczny niemal
do rzutu kościoła typu III, natomiast kościół w Oku-
niewie w pow. warszawskim (1828—11836)18 * wykazuje
podobieństwo z typem III tylko w zakresie fasady. Sto-
sunkowo największe związki z Budowami kościołów
wykazuje kościół w Pratulinie (1838) 10 w powiecie bil-
skopodlaskim, przejawiające się zarówno w opracowa-
niu elewacji jak też w układzie wnętrza. Zbieżności po-
między tymi obiektami a projektami teoretycznymi
wyrażają się w stosowaniu szczegółów i detali czerpa-
nych z różnych typów, I tak np. fasada kościoła w Oku-
niewie posiada w dolnej kondygnacji prostokątne wnę-
ki wklęsłe półkoliście, jak typ III, nie ma natomiast
znamiennego dla tego typu półkolistego okna w wyż-
szej kondygnacji, pomiędzy środkowymi pilastrami.
Pilastrowanie fasady kościoła Okuniewskiego jest zresz-
tą jońsikie, a nie doryckie jak w publikacji Aignera.
Natomiast kościół w Pratulinie, w porządku doryckim,
tak jak wszystkie projekty teoretyczne, fasadą przy-
pomina typ IV. Nie posiada jednak wysuniętego na-
przód portyku. Układ wnętrza w tymże obiekcie, przy-
pominający typ III potraktowany jest z dużą swobodą
w znacznie zmienionych proporcjach. Porównania te
można oczywiście mnożyć 20.
Zestawienie teoretycznych projektów Aignera
z istniejącymi zabytkami, powstałymi zarówno przed
jak i po ukazaniu się dzieła Budowy kościołów w o wie-
le jaśniejszym świetle stawia problem genezy i zna-
czenia aignerowskich koncepcji. Pomysły te w roku
1825 pod względem formy nie stanowiły nowości. Nie
II. 17. Kościół w Pratulinie, elewacja frontowa.
(Fot. J. Frazik)
można jednak z tego powodu stawiać Aignerowi za-
rzutu. Wyznaczony przez autora program przewidywał
jedynie praktyczną pomoc mniej samodzielnym budow-
niczym. Odpowiadając na bieżącą potrzebę przygoto-
wania określonych wzorów dla akcji rządowej w odbu-
dowie kościołów, zużytkował dotychczasowe własne
i cudze w tej mierze doświadczenia. Zawarte w Budo-
wach kościołów projekty — jak mogliśmy się przeko-
nać — wywodzą się z ducha pomysłów osiemnasto-
wiecznych. Rzuca toi znamienne światło na postać
architekta, którego twórczość stanowi jak gdyby po-
most pomiędzy osiemnastowiecznym a dziewiętnasto-
wiecznym klasycyzmem.
Praktyczne znaczenie publikacji Budowy kościołów,
będącej „...wykładem normowania form architektonicz-
17 Łoza S., Architekci i budowniczowie w Polsce, s. 9.
is Katalog zabytków sztuki pow. warszawskiego, jw.
18 Katalog zabytków sztuki pow. bialskopodlaskiego, opr.
J. Frazik, J. Kowalczyk i J. Królik (maszynopis w PIS).
20 Zbieżności z projektami zawartymi w Budowach Kościo-
łów wykazują ponadto fasady kościołów w Krasnosielcu pow.
Maków Mazowiecki (fund. 1798), Międzyrzeczu Pod-
laskim (przypisywana Aignerowi, ok. 1818), w Bielinach pow.
kielecki (z r. 1838), św. Ducha w Książu Wielkim pow. mie-
chowski (z 1. poł. w. XIX), św. Ducha w Sandomierzu (z 1. poł,
w. XIX), cerkwi w Kurmanowle pow. hrubieszowski (z 1. poł.
w. XIX)*.
83