Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (19.1957)

KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI

MIECZYSŁAW ZLAT

RZEŹBIARSKA I MALARSKA DEKORACJA WROCŁAWSKIEGO RATUSZA
(Streszczenie referatu wygłoszonego na zebraniu naukowym Oddziału Poznańskiego w dniu 1.X.1956 r.)

Niezwykłe bogactwo dekoracji
rzeźbiarskiej wrocławskiego ratusza,
zubożone dziś zresztą przez brak
pierwotnej polichromii, jest zjawi-
skiem wyjątkowym na tle śląskiej
architektury gotyckiej. Dotychcza-
sowe badania nie wyjaśniały przy-
czyn pojawienia się w ważnym cen-
trum śląskiej architektury gotyckiej
dzieła, z tradycjami gotyku śląskie-
go zupełnie nie związanego; otwarte
pozostały także i inne problemy ar-
tystyczno-historyczne tej budowli.
Mimo licznych monografii ratusz
wrocławski pozostał zabytkiem
o nieznanej dostatecznie historii,
zagadkowym na tle sztuki śląskiej
rodowodzie artystycznym i uchodził
dotąd za dzieło anonimowych twór-
ców. Przyczyną tych luk w wiedzy
o jednym z najpiękniejszych ratu-
szów Europy był brak źródeł pisa-
nych z okresu poprzedzającego naj-
ważniejszą przebudowę ratusza oraz
powierzchowne traktowanie deko-
racji rzeźbiarskiej w badaniach,
prowadzonych przez architektów
względnie historyków architektury.
Szczegółowa analiza rzeźby dostar-


II. 1. Wrocław, ratusz, wykusz pd.
wschodni, ok. r. 1490. (Fot. J. Mie-
rzecka)

cza nie tylko cennych przesłanek
do datowania poszczególnych części
budowli, ale i umożliwia rozpozna-
nie warsztatów, a nawet mistrzów,
prowadzących jej przebudowę w 2.
poł. XV wieku.
Dotychczasowe badania nie usta-
liły daty powstania rzeźb sklepien-
nych sali książęcej i wsporników
środkowej oraz północnej nawy re-
fektarza; różnice w ich datowaniu
przez R. Steina i K. Bimlera docho-
dzą do stu lat. Analiza formalno-
porównawcza tych rzeźb na tle XIV
i XV-wiecznej rzeźby architekto-
nicznej Śląska, Czech i Niemiec oraz
zestawienia porównawcze umiesz-
czonych na nich znaków kamieniar-
skich wykazują, że datowanie ich
przez R. Steina na ok. r. 1350 — nie
uzasadniane zresztą żadnym poważ-
niejszym argumentem -— nie da się
utrzymać; powstać one mogły naj-
wcześniej w drugiej ćwierci XV w.
Około połowy, względnie w drugiej
ćwierci XV w. wykonano też deko-
rację rzeźbiarską na zewnętrznej
ścianie sali książęcej i na południo-
wej fasadzie skarbca. Jedynymi za-
chowanymi fragmentami rzeźby ar-
chitektonicznej ratusza z w. XIV
zdają się być: portal w fasadzie
wsch. i wzorowany na nim portal
w przejściu z sali książęcej do re-
fektarza. Zdecydowanie większa
część rzeźbiarskiego wystroju ratu-
sza powstała w okresie jego rozbu-
dowy ok. 1470 — ok. 1504, kiedy to
wyjątkowa koniunktura gospodarcza
Wrocławia pod rządami Macieja
Korwina pozwoliła na podjęcie wiel-
kich i kosztownych robót.
Analiza pewnie stwierdzonych
dzieł mistrzów wrocławskiego cechu
murarzy i kamieniarzy z końca XV
w. każę przyjąć udział Josta Tau-
chena, Piotra Franczke i Hansa
Bertolda w pierwszej fazie (1470 —
ok. 1480) przebudowy ratusza, którą
kierował prawdopodobnie pierwszy
mistrz wrocławskiego cechu — H.
Bertold. Zmiana kierownictwa bu-
dowy i jej ogólnej koncepcji nastą-
piła ok. r. 1480, być może na skutek
śmierci Bertolda. Wykonana przez
mistrzów wrocławskich część deko-
racji rzeźbiarskiej jest w stosunku
do całości niewielka i nie dorównu-
je poziomem artystycznym ani de-
koracji wykuszów, ani rzeźbie na
zwornikach refektarza. Z czynnych
przy przebudowie ratusza artystów
pozawrocławskich wymienić należy
przede wszystkim Bricciusa Gausz-

ke ze Zgorzelca, którego pobyt we
Wrocławiu w latach 1494—95 jest
potwierdzony archiwalnie. Nieznane
dotychczasowym badaczom materia-
ły archiwalne z Kutnej Hory po-
zwalają ustalić, iż w latach 1490—93
był on starszym cechu kamieniarzy
w tym mieście. Ta okoliczność prze-
mawia za przypuszczeniem, że bar-
dzo do siebie podobne fryzy figural-
ne na ratuszach wrocławskim i kut-
nohorskim („kameny dum“) są dzie-
łem tego właśnie artysty. Stwier-
dzenie to nie tylko powiększa w
sposób bardzo istotny znane dotąd
oeuvre Bricciusa, ale, co niemniej
ważne, daje możność wydzielenia
z rzeźby ratusza dzieł przez niego
wykonanych: obu fryzów na fasa-
dzie południowej oraz — w wyniku
porównania z nimi — rzeźb tympa-
nonów nadokiennych, konsol wyku-
szów i części zworników refektarza.
Nie wykorzystanym dotąd, waż-
nym dla badań historii ratusza źród-
łem, są znaki kamieniarskie, zacho-
wane na nim w ilości ok. 60. Ich
analiza prowadzi do wniosku, iż od
ok. r. 1480 pracuje przy ratuszu
strzecha, złożona z kamieniarzy gór-
no-łużyckich i kierowana najpraw-
dopodobniej przez mistrza Pawła
Preusse z Rochlitz, współpracowni-
ka wybitnego architekta saksońskie-
go Arnolda z Westfalii. Prace przy
ratuszu wrocławskim są najwięk-
szym osiągnięciem twórczości Preus-
sego, artysty znanego dotąd z drob-
nych tylko prac na terenie Łużyc.
W związku z tą nową atrybucją na-
leży uznać go za jednego z najwy-
bitniejszych artystów kręgu śląsko-
czesko-łuźyckiego na przełomie
XV/XVI w.
Polichromia, odgrywająca w pier-
wotnym wyglądzie ratusza tak istot-
ną rolę, a zachowana zaledwie w
drobnych resztkach, powstała głów-
nie w dwu etapach: w czasie jego
późnogotyckiej przebudowy wyko-
nano religijne sceny figuralne
wnętrz, nieco później (ok. 1510) ma-
lowidła zewnętrzne na fasadach
wschodniej i południowej; ok. poł.
XVI w. natomiast — renesansową
polichromię typu „dywanowego”,
której fragment zachował się w sali
ławników. Najbardziej interesująca
polichromia zewnętrzna fasad, w po-
kaźnych śladach dotrwała jeszcze do
końca w. XIX, tj. do czasu usunięcia
jej w trakcie prac konserwatorskich.
Znamy ją tylko z rysunkowej in-
wentaryzacji C. Luedeckego. Poli-

284