Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (19.1957)

KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI

a w oparciu o rycinę Schenka —
jego wyglądu zewnętrznego w okre-
sie, kiedy był własnością Sieniaw-
skiej, tzn. przed rozbudową przez
Czartoryskich ok. r. 1730. Rozbudo-
wa ta mogła być dokonana według
projektu Deybla.
Pałac Adama Sieniawskiego mał-
żonka Elżbiety, poprzednio włas-
ność Radziejowskich, a następnie
Prażmowskich, był od tych ostat-
nich nabyty przez Sieniawskiego w
r. 1712, a w latach 1713-—1718 uległ
przebudow-ie. Wspomniana przebu-
dowa w znacznym stopniu zmieniła
jego wygląd, jakkolwiek nie naru-
szyła jego bryły, której wygląd
można, ustalić na podstawie rysun-
ku w zbiorze Tylmana z Gameren
(w Gabinecie Rycin Biblioteki Uni-
wersyteckiej w Warszawie), dotąd
łączonego przez Makowieckiego z
pałacem w Nieborowie. Porównanie
tego rysunku, przedstawiającego
rzut poziomy pałacu i jego sytuację
w stosunku do innych zabudowań,
ze stanem obecnym pałacu przy
Krakowskim Przedtnieściu nr 5
wskazuje na to, że pałac wówczas
nie posiadał narożnych alkierzy,
a potwierdzają to i znane fragmen-
ty w listach Locciego. Przebudowa
polegała na częściowej zmianie
układu wnętrz i na wprowadzeniu
nowej dekoracji fasad!, z częściową
zmianą charakteru otworów okien-
nych. Kierownikiem robót i zasad-
niczym projektodawcą był Karol
Bay, ale pewien wpływ miał i do-
radca Sieniawskiego Agostino Locci,

pilnujący biegu robót przy pałacu
i dający w niektórych wypadkach
kontrprojekty. Sądząc ze szkicowych
rysunKów w listach Docciego, rady
jego były brane pod uwagę przez
Sieniawskiego-. Na samym początku
budowy pałacu jakąś bliżej nie-
określoną rolę gra i Bażanka, nie-
wątpliwie identyczny ze znanym
architektem tego nazwiska. Wresz-
cie w r. 1729 był tu zatrudniony
i architekt Sieniawskich, Mayer.
Do pałacu Elżbiety Sieniawskiej
w Czerniakowie zostały przytoczone
tylko drobne wiadomości, z którymi
wiąże się nazwisko Ceronich, Karo-
la i Dominika.
W uzupełnieniu wiadomości i
wniosków,, jakie zostały opubliko-
wane w swoim czasie o pałacu w
Wilanowie (B. H. S. XII(1955) nr 3)
warto pokrótce omówić wyjątki li-
stów architekta H. Deybla, z któ-
rych wynika, że wykonał on na za-
mówienie Elżbiety Sieniawskiej ry-
sunki fasady i rzutów poziomych
pałacu wilanowskiego. Wiadomość
ta łączy się ze znanymi rysunkami
pałacu, przechowywanymi w zbio-
rach państwowych w Dreźnie, opu-
blikowanymi w swoim, czasie przez
Gurlitta. Z tych samych listów Dey-
bla wynika, przy odpowiedniej ich
interpretacji, że Deybel jest twórcą
projektu przebudowy południowego
skrzydła pałacu, wraz z jego połud-
niową elewacją oraz tzw. Białą Sa-
lą, a w związku z tym i ostatniego
przęsła południowej galerii od stro-
ny ogrodu.

Wiadomości o pałacu w Puławach
oparte zostały przede wszystkim na
treści listów architekta Mayera, kie-
rownika robót, oraz na materiale
ikonograficznym w postaci dwu ry-
sunków w zbiorze Tylmana z Ga-
meren, oznaczonych w tym zbiorze
jako rysunki (prawdopodobnie) pała-
cu wilanowskiego. Pałac puławski
obejmował wówczas tylko środkową
część obecnego budynku, z dużą sa-
lą nad sienią na osi pałacu. Odbu-
dowę pałacu, zniszczonego przez
wojska szwedzkie na początku
XVIII w., rozpoczęto za Elżbiety
Sieniawskiej w r. 1722, a kierowni-
kiem robót do r. 1729 był Mayer.
Można przypuszczać, na podstawie
pewnego ustępu w jednym z listów
Mayera,, że już wówczas projekto-
wano monumentalne 'schody zew-
nętrzne przy fasadzie od strony po-
dwórza, które po r. 1729 zostały wy-
konane, ale już według projektu
Deybla. Przerwa w prowadzeniu ro-
bót trwała od 1724 do 1729 r„
a ukończono je w r. 1736. W tym
ostatnim okresie projektodawcą był
Deybel, który rysunki nadsyłał
z Warszawy. Do dekoracji wnętrz
sprowadzeni zostali z Wilanowa pra-
cujący jeszcze tam wówczas sztuka-
torzy Fumo i Comparetti. W r. 1736
urywają się wiadomości archiwalne.
Są natomiast wiadomości o robo-
tach wykopywanych w 50-tych la-
tach XVIII w., przy czym „fabrykę"
prowadzi wówczas Fontana, bez po-
dania imienia.

STEFAN NARĘBSKI
AUTORSTWO PŁASKORZEŹBY BRĄZOWEJ „GENIUSZ ŚMIERCI"
ZE ZBIORÓW W NIEBOROWIE
(Streszczenie referatu wygłoszonego na zebraniu naukowym Oddziału Pomorskiego w dniu 21.III.1956 r.)

W zbiorach nieborowskich znaj-
duje się sporych rozmiarów płasko-
rzeźba brązowa przedstawiająca u-
skrzydlonego Geniusza śmierci, ga-
szącego pochodnię i trzymającego w
prawej ręce wieniec różany. Dzie-
ło to świadczy o wysokiej klasie au-
tora. Płaskorzeźbę tę reprodukuje
Wegner w swojej książce o Niebo-
rowie i datuje ją na ok. 1849 r.; ja-
ko autora wymienia Wegner Antonia
Canovę.
Brąz nieborowski odbiega znacz-
nie od typu dzieł Canovy; przedsta-
wia on młodzieńca o krzepkiej bu-
dowie odmiennej od wiotkich, wy-
muskanych Geniuszów śmierci wy-
konanych przez Canowę. Samo uję-
cie rzeźbiarskie jest bardziej scalo-
ne i zwięzłe — nie przypominające

charakteru twórczości i cech war-
sztatowych Canowy.
Omawiany brąz pochodzi z Ar-
kadii i został, jak podaje Wegner,
„nabyty niegdyś w Petersburgu
przez Księżnę". Mowa tu o księż-
nie Helenie z Przeździeckich Radzi-
wiłłowej. Ona to nabywała do Ar-
kadii i Nieborowa antyczne i póź-
niejsze rzeźby, a źródłem zakupów
był głównie Petersburg.
Płaskorzeźba nieborowska nosi
cechy klasycznej rzeźby rosyjskiej,
gdzie motyw Geniusza śmierci z
z wieńcem i zgaszoną pochodnią
spotykamy w bardziej .zbliżonej do
nieborowskiego zabytku redakcji.
Wobec ożywionych stosunków
Heleny Radziwiłłowej z Petersbur-
giem, rosyjskie, ściślej petersbur-

skie, pochodzenie Geniusza śmierci
z Nieborowa staje się tym bardziej
prawodopodobne. Wysoka klasa
dzieła skierowuje poszukiwania je-
go autora ku najwybitniejszym rzeź-
biarzom, czynnym w stolicy carów
w okresie, kiedy Helena Radziwił-
łowa kompletowała swoje arkadyj-
skie zbiory.
Po śmierci M. Kozłowskiego w r.
1802 tkwiącego jeszcze w tradycjach
rokokowych, najwybitniejszym rzeź-
biarzem, któremu powierzono m. in.
wykonanie carskich zleceń na pom-
nik Pawła I i dwóch jego córek w
rezydencjonalnej miejscowości Paw-
łowsk pod Petersburgiem w latach
1801—1814, był Iwan Martos (1752—
1831). Cieszył się on w tym czasie
wyjątkową sławą i wzięciem; przy-

195