Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (25.1963)

KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI


II. 1. Plan założenia Krzyżtoporu
wg sztychu z rysunku E. Dahlber-
ga w dziele S. Puffendorfa „De re-
bus a Carolo Gustavo...” z lat
1655—1657
1607 wyjechał na studia wraz z
bratem przyrodnim Jerzym (póź-
niejszym kanclerzem wielkim ko-
ronnym), przez Morawy i ziemię
Rakuską do Grazu, gdzie przeby-
wał także na dworze arcyksięcia
Ferdynanda Habsburga, późniejsze-
go cesarza. W latach 1608—1612
odwiedził dwór Kośmy II Medy-
ceusza we Florencji, skąd udał się
do Rzymu i Paryża. Następnie wró-
cił do Polski i studiował czas jakiś
w Akademii w Krakowie. W roku
1615 ożenił się z podkomorzanką
krakowską Zofią z Wojsławic Ci-
kowską, w związku z czym Jan
Zbigniew Ossoliński zakupuje od
Sebastiana Ligęzy, podstolego san-
domierskiego, miasto Iwaniska z
wsią Ujazd, które to dobra ofiaro-
wuje Krzysztofowi w roku 1619.
Także w tym roku Krzysztof otrzy-
muje podkomorstwo sandomier-
skie od Zygmunta III Wazy, a w
roku następnym starostwo stopnic-
kie. W roku 1621 bierze udział w
wyprawie wojennej przeciwko Tur-
kom. Można więc przypuszczać, że
niespokojna sytuacja polityczna
kraju oraz groźba wojny z Turcją
i Szwecją i ustabilizowana pozycja
osobista Krzysztofa, skłonić mogły
magnata do rozpoczęcia budowy
obronnej rezydencji wiejskiej w
Ujeździe.
Pierwszym znanym dokumentem
wydanym już na zamku krzyżto-
porskim jest odnaleziony przez
autorkę akt fundacji kościoła w
Ujeździe — Krzysztoporze (zarazem
parafialnego dla Iwanisk). W doku-
mencie tym, noszącym datę 7.III.
1627, a potwierdzonym w niedłu-
gim czasie przez biskupa Mariana
Szyszkowskiego, Krzysztof Ossoliń-
ski, starosta stopnicki, dziedzic na
Krzysztoporze i Iwaniskach prze-
kazuje kościołowi „dobra pod for-

tecą krzysztoporską od wału for-
tecznego do drogi, idącej ze dworu
do dawnego kościoła ujazdowskie-
go”. Mamy tu po raz pierwszy do
czynienia z określeniem „forteca
krzysztoporską”.
W dziele Szymona Starowolskie-
go „Opisanie Królestwa Polskiego
za czasów Zygmunta III”, wyda-
nym w Kolonii w roku 1632 (a
napisanym prawdopodobnie 1629),
znajduje się wiadomość, że w wo-
jewództwie sandomierskim „jest
zamek ujazdowski niedawno wysta-
wiony”. Z zestawienia powyższych
danych wynika, że Krzysztof Osso-
liński rozpoczął wznoszenie rezy-
dencji w latach 1621—1627, a nie
jak dotychczas uważano dopiero
w 1631. Dodatkowym argumentem
przemawiającym za takim przesu-
nięciem jest analiza narysu forty-
fikacji, dokonana przez A. Gru-
szeckiego, datującego je na lata
dwudzieste XVII-go wieku, jako
spełniające w tym czasie rzeczy-
wistą funkcję obronną.
Wzniesionej rezydencji Ossoliń-
ski nadał odrębną od osady Ujazd
nazwę Krzysztopór (w latach
40-tych XVII wieku pisaną już
Krzyżtopór), utworzoną z elemen-
tów godeł heraldycznych Topor-
czyków z Tęczyna Ossolińskich, a
utrwaloną na bramie wjazdowej
zamku w formie rebusu w kamien-
nej dekoracji.
Rezydencja składa się z nie-
rozłącznych części: pięciobocznej
bastionowej fortecy w stylu nowo-
włoskim, wpisanego w nią pałacu
o ekletycznych elementach archi-
tektury włoskiej wzorowanych na
dziełach teoretycznych Vignoli, Pal-
ladia, Serlia i Scamozziego oraz
z barokowego ogrodu położonego
poniżej zamku. Wymienione powy-
żej elementy sprzężone osią sy-
metrii przebiegającą od mostu i
bramy wjazdowej poprzez dziedzi-
niec, pałac i wieżę oktogonalną
ustawioną na bastionie, aż do pa-
wilonu ogrodowego, stanowią łącz-
nie jeden zespół architektoniczno-
-przestrzenny.
Budowniczym zamku był Wa-
wrzyniec Senes z Sent koło Mu-
retto w Szwajcari, który w stycz-
niu 1632 przybywa do Krakowa,
a w roku 1643 tytułowany jest ar-
chitektem zamku krzyżotoporskie-
go w majętności wojewody sando-
mierskiego. Przyjmując przytoczo-
ne wyżej przesunięcie datowania
zamku oraz autorstwo projektu
Senesa należy założyć, że archi-
tekt ten przyjechał do Polski ok.
1621. a zatem o 10 lat wcześniej,
niż było dotychczas wiadomo. Mógł-
by on wówczas przebywać w sta-


11.2. Widok bramy wjazdowej zam-
ku i mostu w Krzyżtoporze wg
akwareli Z. Vogla z ok. 1800 r.
(Gab. Ryc. B.U.W. Zb. Król)

rym dworze w Ujeździe i stąd
kierować budową nowej rezydencji
Ossolińskiego. Zakończeniem pierw-
szego etapu budowy było wznie-
sienie bramy w 1631 r., całość zaś,
wg umieszczonej na attyce in-
skrypcji, została zrealizowana w r.
1644. W wymienionym wypadku
mielibyśmy do czynienia z reali-
zacją projektu przez jego autora.


U. 3. Elewacje wewnętrzne w
Krzyżtoporze. Widok z dziedzińca
zamkowego wg rysunku F. Cho-
tońskiego z r. 1827. (Repr. ze Spraw.
K.H.S. t. IV)

Być może jednak murator Senes
był tylko budowniczym-wykonaw-
cą, realizatorem projektu sporządzo-
nego przez nieznanego autora for-
tyfikacji* przy współudziale fun-
datora.


II. 4. Zamek Krzyżtopór widok od
północnego wschodu. (Fot. J. Szan-
domirski 1962)

* Sprawę tę podniósł w dys-
kusji J. Kowalczyk.

102