Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (25.1963)

KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI

ALICJA KARŁOWSKA

MALOWIDŁA ŚCIENNE NA ŚLĄSKU W XV WIEKU

(Streszczenie referatu wygłoszonego

na zebraniu naukowym Oddziału

Wrocławskiego w dniu

15.1.1962 r.)


II. 1. Madonna ze sceny Zwiasto-
wania, fragment malowidła z koś-
cioła w Gościszowie.
(Fot. J. Kębłowski)

Wkraczający w XV wieku natu-
ralizm nie zmienił generalnych za-
łożeń śląskich polichromii ścien-
nych. Dekoracja malarska pozostała
podporządkowana płaszczyźnie ścia-
ny, którą zdobiła i nie rozbijała
nadmierną iluzyjnością kształtu
przestrzeni określonej przez archi-
tekturę. Nadal obowiązujący system
podziału ściany na kwatery został
uzupełniony motywem malowanych
draperii w partii cokołowej. W ge-
ometrycznych podziałach przedsta-
wiano sceny o pogłębionej estra-
dzie przestrzennej, ale ich trójwy-
miarowość była zawsze ograniczo-
na. Rytmizowane kompozycje nie
zatracały charakteru dekoracyjnego
na rzecz wizji realistycznej. Obok
polichromii obejmujących całe wnę-
trza architektoniczne pojawiły się
na Śląsku w XV wieku malowidła
naśladujące obrazy sztalugowe —
kompozycje pojedyncze w osobnych
ramach, zastępujące retabula ołta-
rzowe lub obrazy wotywne. Znane
są także malowane kompozycje fi-
guralne na zewnątrz kościołów, lub
uzupełnienia malarskie rzeźb zdo-

biących elewacje obiektów archi-
tektonicznych.
Problematyka formalnanajwcze-
śniejszych zabytków polichromii
piętnastowiecznych bliska jest ma-
larstwu sztalugowemu Śląska tego
czasu. Przedstawienie postaci ludz-
kiej łączy tradycje tzw. idelizują-
cego kanonu z pewną masywnością
bryły figuralnej, osiągnięte przez
wprowadzenie ciężkich nawarstwień
draperii, akcentujących poziomy
układ kompozycji. Do tej grupy za-
bytków zalicza się polichromię z
Gościszowa (il. 1). Zachowana kwa-
tera ze sceną Zwiastowania została
wykonana w latach 20-tych XV wie-
ku. Pierwowzorem tego malowidła
mogła być miniatura Vesperala
(Bibl. Miejska Żytawa) z 1421 roku.
Równocześnie przedstawienie Marii
wykazuje analogie z grupą rzeź-
biarską tzw. Pięknych Madonn.
Wydłużenie i nikłość jej ciała od-
powiada fazie Madonny z Krumlo-
va. — Malowidło Panien mądrych


II. 2. Panny Mądre i Głupie, ma-
lowidło na ścianie pd. nawy koś-
cioła w Hajdukach Nyskich.
(Fot. IS PAN)


II. 3. Zmartwychwstanie, malowidło
na ścianie pd. nawy kościoła w
Strzelnikach. (Fot. Z. Czarnecki)

i głupich z Hajduk (il. 2) jest przy-
kładem kompozycji pojedyńczej na-
śladującej obraz sztalugowy. Kolo-
ryt dzieła określony został domi-
nantą ugrów i ochry. Postacie wy-
pełniają niemal całą płaszczyznę
obrazu nie pozostawiając miejsca
na szersze rozbudowanie przestrze-
ni. Obok tych cech tradycyjnych,
widoczne jest przełamywanie wer-
tykalizmu przez poziome układy
draperii i zerwanie z idealizmem
twarzy kobiecej przez wprowadze-
nie pospolitości rysów ich twarzy.
Malowidło wykonano zapewne w
pierwszym 20-leciu XV wieku. —
Przedstawienie Ukrzyżowania, świę-
tych Katarzyny i Wawrzyńca zdo-
biące ścianę południową ambitu ka-
tedry wrocławskiej reprezentuje
dalszy stopień zaawansowania w
dążeniu do zwiększenia przestrzen-
ności i woluminizmu postaci ludz-
kiej. Malowidła wykazują analogie
z grupą śląską malarstwa sztalu-
gowego z lat 1420—30. Zniszczona
polichromia z empory kościoła św.
Barbary we Wrocławiu była pierw-
szym przykładem podjęcia proble-
mu bliższego określenia przestrzeni,
w której rozgrywały się przedsta-
wione sceny. Wykonano je ok. ro-
ku 1420. Od tego czasu, szczególnie
w 2-giej połowie wieku, widoczne
było narastanie elementów natura-
lizmu w malarstwie ściennym. Trzy
znane polichromie z Brzegu i jego
okolic wykonano w latach 50-tych
lub 60-tych tego stulecia. Należą do
nich malowidła na ścianie ołtarzo-
wej kaplicy południowej kościoła
św. Mikołaja w Brzegu. Nad mensą
ołtarzową umieszczono przedsta-
wienie „Chrystusa w studni” z na-
rzędziami pasji, Marią i świętymi.
Zamiłowanie do realistycznego od-
zwierciedlenia szczegółów, narzędzi,
przedmiotów jest tu szczególnie
godne uwagi, podobnie jak przed-
stawienie przestrzeni w scenie św.
Marcina oddającego płaszcz żebra-
kowi, którą umieszczono po lewej
stronie ściany. Te dwa elementy,
podobnie jak zmiana proporcji po-
staci ludzkich — przedstawianych
szeroko i masywnie, pozwalają
określić przypuszczalny czas pow-
stania tego dzieła na około ro-
ku 1450. — W malowidłach prezbi-
terium w Strzelnikach i Małujowi-
cach wprowadzono komopozycje
scen obejmujących całą ścianę
wnętrza lub płaszczyznę zawartą

99