Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (25.1963)

MAREK KWIATKOWSKI

MAZOWIECKA GRUPA PAŁACÓW KLASYCYSTYCZNYCH

Obszar historycznego Mazowsza wykracza poza
granice współczesnego województwa warszawskiego
i obejmuje część województw: łódzkiego i bydgo-
skiego. Ze względu na bliskie sąsiedztwo, do tematu
niniejszych rozważań włączona zostaje również część
zachodniego Podlasia.
Zasadniczo przedmiotem artykułu winny być pałace
leżące poza wałami Lubomirskiego z r. 1771, określają-
cymi granice miasta Warszawy. Ale w najbliszych
okolicach powstały wówczas pałace i wille o charak-
terze podmiejskim tak ściśle związane z warszawskimi
rezydencjami i Warszawą, że traktować je musimy
jako połączone ze stolicą, a nie z Mazowszem. Zali-
czamy do nich pałace i wille w Mokotowie, Króli-
karni, Bażantarni czyli Natolinie, Falentach, Młoci-
nach, Jabłonnie i klasycystyczne pawilony w zespole
wilanowskim. Artykuł niniejszy obejmuje zatem krąg
bardziej oddalony od strefy podmiejskiej, która
zresztą jest lepiej znana i posiada dość obfitą litera-
turę.
Architekturze pałacowej na Mazowszu nie po-
święcono dotąd specjalnego studium, a z pałaców
tego regionu tylko nieliczne były przedmiotem głęb-
szego zainteresowania *.
*
* *
Najwcześniejsze przejawy klasycyzmu w Polsce
spotykamy właśnie na Mazowszu. Pierwszym są nie-
zrealizowane projekty pałacyku w Jordanowicach,
1 Najwięcej w tym zakresie materiału wniosły: Katalog
Zabytków Sztuki, woj. warszawskiego (rkps ISPAN) —
w przeważającej ilości powiatów opracowany przez Dariusza
Kaczmarzyka, praca magisterska Stanisława H iż a
(1952) poświęcona twórczości Hilarego Szpilowskiego (rkps
WAP), oraz praca magisterska autora artykułu (1955) na
temat klasycystycznej architektury pałacowej i dworkowej
na Mazowszu (rkps w Inst. Hlst. Sztuki UW).
2 Gab. Hyc. BUW, Zb. Gr. P. 187, nr 195, 196; repr. S. L o-
r e n t z, Prace architekta Louisa dla Zamku Warszawskiego,
„Biul. Hlst. Sztuki”, XIII, 1951, nr 4, s. 45.

wykonane przez Charles-Pierre Coustou w r. 17611 2.
Architekt ten, sprowadzony zapewne przez Izabelę
Lubomirską, reprezentuje klasycyzm francuski, w od-
mianie, którą nazywa się stylem Gabriela3. Drugim,
równorzędnym w czasie, przejawem klasycyzmu na
Mazowszu jest przebudowa pałacu w Skierniewicach,
dokonana dla prymasa Władysława Łubieńskiego
przez Efraima Szregera w latach 1761—1764 4. Kla-
sycyzm reprezentowany przez architekta Polaka tchnie
również duchem sztuki francuskiej5. Te dwie pozycje
stanowią jednak na Mazowszu zjawisko odosobnione.
Następne, uchwytne pod względem autorstwa
i daty, przykłady występują dopiero w r. 1775 w po-
staci projektów przebudowy pałacu Radziwiłłów
w Nieborowie, wykonanych przez Szymona Bogumiła
Zuga6. W jednym z projektów architekt przewiduje
dostawienie do fasady czterokolumnowego portyku
zwieńczonego attyką. Gdyby koncepcja ta została
zrealizowana mielibyśmy pierwszy chyba w Polsce
przykład pałacu wiejskiego z portykiem kolumnowym.
Wkótce, przypuszczalnie ok. r. 1779, przebudowywuje
Zug dla Anny Jabłonowskiej pałac w Kocku ’.
Budowla otrzymuje wówczas portyk kolumnowy,
a oficyny boczne z korpusem głównym połączone
zostają za pośrednictwem galerii kolumnowych.
Portyk i galerie stanowią tu jeden z wcześniejszych
w Polsce przykładów rozwiązania palladiańskiego.
Wreszcie w latach 80-tych przekształca Zug wnętrza
pałacu w Nieborowie oraz sporządza plany gruntow-
nej przebudowy jego architektury8. Fasadę ma zdobić
3 S. Lorentz, Z dziejów kształtowania się sztuki okre-
su Oświecenia w Polsce, „Biul. Hlst. Sztuki”, XXIII, 1961,
nr 3, s. 199.
4 S. Lorentz, Skierniewice w okresie klasycyzmu,
„Kwartalnik Arch. i Urb.”, VI, 1961, z. I, s. 4.
5 Tamże.
6 Gab. Ryc. BUW, Inw. G.R. 303.
7 Przybliżone datowanie pałacu określa wystawienie koś-
cioła w Kocku w r. 1779.
8 Gab. Ryc. BUW, Inw. G.R. 305; Muz. Narodowe w War-
szawie, Nieb. 224.

158