Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (25.1963)

KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI

później kontakty z Wrocławiem i
można przypuścić, że uzupełnienia
stall w kościele św. Elżbiety we
Wrocławiu (1545), już zdecydowanie
w formach renesansu włoskiego, są
wykładnikiem ewolucji, jaką prze-
szła twórczość mistrzów wrocław-
skich na renesansowym Wawelu.
Wśród przyczyn, które w archi-
tekturze sakralnej spowodowały wy-
sunięcie środowiska wiejskiego
przed miejskie pierwszoplanową ro-
lę zdają się odgrywać: niechętny
stosunek mieszczaństwa do akcji
kaznodziejskich, a zwłaszcza do bu-
dowy kościołów oraz rozmieszcze-
nie ognisk ideologii pohusvckich we
wsiach. Nieliczne kościoły, wzno-
szone w miastach od nowa, mają
często silnie zachowawcze oblicze
stylowo-formalne (np. kościoły ber-
nardyńskie we Wrocławiu i Jawo-
rze). W miastach w propagowaniu
nowych form przewodzą ratusze
(Wrocław, Świdnica, Dwówek, Bo-
lesławiec, Strzelin) — przede wszyst-
kim dzięki zespoleniu wszystkich
sztuk plastycznych we wspólnych
programach ideowych, a także przez
pionierskie stosowanie konstrukcji
bezprzyporowych, wielkich jedno-
litych wnętrz o spłaszczonych skle-
pieniach sieciowych, nowych form
obramień otworów. W ich obrębie
dokonało się też splatanie form
późnogotyckich z włosko-renesan-
sowymi (Lwówek, Lubań).
W jednym tylko, wyjątkowym
wypadku wojny husyckie nie prze-
szkodziły pojawieniu się nowego
typu przestrzeni architektonicznej :
w kościele św. Jakuba (1424—30) w
biskupiej Nysie; w 2. poł. XV w.
liczba podobnych przykładów jest
także niewielka (Zgorzelec, Bole-
sławiec, Lwówek). Bardzo liczne są
natomiast kaplice cechowe, brac-
kie i rodzinne. Dla wiejskich ko-
ściołów przełom XV/XVI w. stał
się — dzięki ilości budowli nowo-
wznoszonych lub przebudowywa-
nych i w następstwie nowatorstwa
formalnego — jednym z najlepszych

okresów. W duchu aktualnych dążeń
architektury przekształcił się wzor-
cowy układ kościółka wiejskiego
(Muchobór Wielki, Zbylutów, Zali-
pie Dolne, Olszany). Założenia wa-
rowne były najkosztowniejszymi i
najtroskliwiej prowadzonymi bu-
dowlanymi przedsięwzięciami miast,
a interesujące powiązanie funkcji
praktycznych z ideowymi w ślą-
skich kaplicach przybramnych (Świ-
dnica, Strzegom, Jel. Góra) oraz pla-
styczny wystrój samych bram są
ilustracją ideowo-artystycznych
treści architektury obronnej. Na
tle kryzysu w rozwoju zamków
feudalnych ciekawymi zjawiskami
sa podmiejskie zamki patrycjuszów
(Wojnowice, Leśnica, Smolec) i no-
we skrzydło (1522) piastowskiego
zamku w Grodźcu — odosobniony
przykład rezydencji typu pałacowe-
go zrealizowanej w formach późno-
gotyckich.
Na przełomie XV/XVI w. wiel-
kie założenia architektoniczne no-
watorskie we wszystkich swych ele-
mentach (jak np. ..kościoły kazno-
dziejskie” Saksonii) występowały
wyjątkowo, zwyczajne było nato-
miast wprowadzanie do budowli
starych — pojedynczych form. Ta-
kimi były przede wszystkim skle-
pienia sieciowe, powszechne w
miejskich kościołach zwłaszcza w
2. ćwierci XVI w., ale posiadające
bardzo wczesne precedensy '(koś-
cioły: św. św. Piotra i Pawła w
Legnicy, ok. 1420—30 i św. Jakuba
w Nysie 1424—30) i bogate rozwią-
zania (kościoły par. św. św. Piotra
i Pawła w Zgorzelcu i Strzegomiu,
ratusze we Wrocławiu, Lwówku,
Lubaniu). Szeroko rozpowszechniły
sie różne odmiany łuków i obra-
mień późnogotyckich, zmiany w kie-
runku podkreślania podziałów po-
ziomych i wprowadzania nowych
dekoracji obserwuje się w szczytach,
występują nowe profile żeber,
wsporniki i zworniki w kształcie
tarcz heraldycznych, filary o wklę-
słych bokach, motywy gałęziowe w
obramieniach i gzymsach.

Dla całej sztuki śląskiej 1450—
1520 świat wyobrażeń religijnych
zachował znaczenie postawy ideo-
wej i głównego celu poznania ar-
tystycznego. Niezależnie od niego
rozwijała się tylko znaczna część
architektury, w sztukach przedsta-
wiających natomiast zasadnicza
zmiana dotyczyła sposobu obrazo-
wania treści religijnych, określone-
go przy udziale współczynników
realizmu, nie narastających jednak
bynajmniej progresywnie. Niezde-
cydowanie i opory w przyjęciu po-
stawy realistycznej wynikało nie
z braku szerokich kontaktów czy
wzorów lecz z świadomie inaczej
formułowanych ideałów artystycz-
nych w szczególnej sytuacji między
husytyzmem a reformacją. Twór-
czość śląska nie zamanifestowała
w tym okresie swej oryginalności
w sposób dobitny; wyróżnia ją ra-
czej podtrzymywanie odrębności
dawniej ukształtowanych. Zmieniły
się kierunki przyjmowanych ins-
piracji: straciły znaczenie Czechy,
w malarstwie i rzeźbie stale oddzia-
ływały południowe Niemcy, silniej-
sze niż kiedykolwiek były wpływy
Krakowa, wielokrotnie ponawiane
podniety wychodziły z Niderlan-
dów. Cechą wspólną wszystkich
dziedzin sztuki jest rozbicie na kil-
ka różnokierunkowych nurtów, któ-
re stanowiły jedność jeszcze około
połowy XV w., a zróżnicowane póź-
niej — wyjątkowo tylko zmierza-
ły ku renesansowi włoskiemu, z re-
guły natomiast przeciwstawiały się
klasycznym formułom gotyku. Tym
różnym drogom wspólna jest zatem
podstawa wyjściowa i opozycja
wobec niej, cele są jednak odmien-
ne. czasem nieuchwytne. Dla tych
powodów za uzasadnione dla oma-
wianego okresu należy uznać ra-
czej te określenia, które (jak ..Póź-
ny gotyk”) akcentują niewątpliwy
i wspólny całości punkt wyjścia,
niż te, które (jak „renesans”, „roro-
torenesans”) sugerują powstanie
nowej jakości stylowej lub zdeter-
minowane dążenie do niej.

MARIAN KUTZNER

PROBLEM TRADYCJONALIZMU W ŚLĄSKIEJ ARCHITEKTURZE XV I POCZ. XVI W.
Po okresie (XIV w.) rozkwitu w samodzielnym opracowaniu sche- budowli Wielkopolski, Ziemi Sie-
śląskiej architektury gotyckiej, matów budowlanych dla kościołów radzkiej. Krakowskiego i Czech,
która w ramach form uniwersali- bazylikowych i halowych, a których wiek XV jest dla Śląska epoką po-
stycznych tworzy regionalną od- modele przekraczają granice re- wolnej stagnacji indywidualizmu,
mianę stylową — wyrażającą się gionu i stanowią wzorce dla wielu Regionalne, własne poszukiwania

235