Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (25.1963)

KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI

budowlane zostają w XV w. zastą-
pione tworami budowniczych po-
chodzących z sąsiednich Czech, Sak-
sonii i Marchii. Wielu architektów
wznoszących budowle w 2. poł.
XV w. na Śląsku wywodziło' się
z przodujących ośrodków architek-
tonicznych środkowej Europy. Po-
dobnie wiele budowli Śląska (nip.
kościół farny w Nysie, zamek w
Legnicy i Grodźcu, ratusze we Wro-
cławiu i Lwówku) są przykładami
percepcji najbardziej nowatorskich
wzorców architektonicznych XV w.
Na tym tle wydają się dziwne re-
gresy artystyczne do wzorów XIV-
-wiecznej architektury, jakie obser-
wujemy na Śląsku w przeciągu ca-
łego XV w. i początku XVI w., a
także dochodzące do głosu nawet
w końcu XVI w. Możliwość stwier-
dzenia, że wzory XIV-wiecznej ar-
chitektury nie odpowiadają absolut-
nie pojęciom formalnym sztuki
XV w., oraz że wszystkie ościenne
tereny w XV w. dewaluują wzory
ubiegłowieczne, pozwala określić
zjawisko to w śląskiej architektu-
rze jako przejaw tradycjonalizmu.
Bliższe badania zagadnienia tra-
dycjonalizmu wykazują, że pod to
pojęcie podpadają trzy różne posta-
wy artystyczne zarysowujące się
w śląskiej architekturze XV i pocz.
XVI w. Są to:
1. „tradycjonalizm ideowy”, wy-
rażający się postawą zachowawczą
jedynie w szczególnych okolicznoś-
ciach twórczych. Będzie to kult hi-
storycyzmu; różny od typowo śred-
niowiecznej postawy kultu histo-
rycznych symboli ideowych (jak np.
rekonstrukcje ideowe i programo-
we Grobu Chrystusa, Kalwarii itp.),
lecz wyrażający się w chęci nawią-
zania formalnego do starszych tra-
dycji, czy form budowlanych obie-
ktu. Będą to typo we w XV i XVI w.
rekonstrukcje, lub przebudowy sta-
rych kościołów, z odtworzeniem ich
pierwotnego charakteru. Pod zja-
wisko to podpadają także wszyst-
kie nawroty ku formom romańskim

i wczesnogotyckim, występujące w
architekturze, a także w malar-
stwie, a które literatura przedmio-
tu słusznie zakwalifikowała do zja-
wiska początków kultu staroźyt-
nictwa, tak typowego dla postawy
humanistycznej.
2. konserwatyzm, wynikający
z separacji autystycznej twórcy i
jego epigonizmu formalnego. Są to
zjawiska peryferyzmu sztuki, bę-
dące wynikiem braku wykształce-
nia i znajomości nowych form ar-
tystycznych. Jest to twórczość czę-
sto kręgu sztuki amatorskiej.
3. „konserwatyzm programo-
wy”; ogólnie biorąc typowy mię-
dzy innymi dla zjawiska trady-
cjonalizmu śląskiej architektury
omawianego okresu. Pojęcie to jest
niepełne, ale wyraża w zarysie sens
idei artystycznej ówczesnych archi-
tektów, u których postawa konser-
watyzmu, wynikającego z odsepa-
rowania się od głównych źródeł
nowych poszukiwań twórczych,
wiąże się z programową myślą
kontynuacji starej, regionalnej for-
my budowlanej. Dwa zjawiska są
tutaj typowe, które kwalifikują
omawianych twórców do „świado-
mych konserwatystów”, a nie wy-
łącznie do epigonów sztuki XIV w.
Po pierwsze, że architekci wzno-
szący reprezentacyjne budowle
określone mianem tradycjonalistycz-
nych stosują często formy zaczerp-
nięte z arsenału zdobyczy przeję-
tych przez Śląsk z ościennych
ośrodków twórczych, po drugie, że
architekci wznoszący budowle ba-
zylikowe względnie tradycyjne ha-
lowe starają się w ramach kano-
nów starej XIV-wiecznej sztuki
swoje budowle „modernizować”,
drogą własnych poszukiwań for-
malnych.
Z prostego porównania informa-
cji historycznych, dotyczących ak-
cji budowlanej w XV i pocz. XVI w.
wynika, że budowle reprezentujące
styl tradycyjny przeważnie są zwią-
zane z architekturą klasztorną za-

konów żebraczych i małych ośrod-
ków miejskich. Jak wynika z te-
go, będą to budowle o skromnej
kasie budowlanej, a przykład bu-
dowy kościółka św. Wita przy do-
minikanach wrocławskich infor-
muje nas, że realizatorami tych bu-
dowli byli architekci byłych strzech
budowlanych, rozwiązanych w XV
w., a którzy pozostali poza cechem
miejskim jako partacze.
Zjawisko partaczy, znane już
od XIV w. w innych krajach, po-
siada swe podłoże w walce uboż-
szych fundatorów z ustrojem ce-
chowym, narzucającym jednolitą i
wyłącznie miejską organizację rze-
miosła. Z drugiej strony architek-
ci byłych strzech budowlanych sta-
rają się wyłamać spod rygorów
miejskich cechów w celu zapewnie-
nia sobie swobody wyboru zleceń
i formy odpłaty za dzieło. Na Ślą-
sku proces centralizacji rzemiosła
budowlanego- w miastach przebie-
ga w XV w. równolegle z migracją
architektów czeskich i saskich, two-
rzących w 70-ych i 80-ych latach
XV w. cech murarzy i kamieniarzy
we Wrocławiu, oraz skupiających
się koło dworów książęcych w Leg-
nicy i Grodźcu jako serwitorzy. Na
tym tle wydaj e się, że zjawisko
„konserwatyzmu programowego” w
XV i pocz. XVI w. związane jest
na Śląsku z sytuacją społeczno-go-
spodarczą architektów byłych
strzech budowlanych zdegradowa-
nych do roli partaczy — ludzi po-
za cechem miejskim. Ich tradycjo-
nalizm jest programowy jako świa-
dome odwołanie się do wzorów
śląskich strzech budowlanych XIV
w., pdnadto wynika z ograniczonej
percepcji wzorów pochodzących z
wzorników cechowych.
Szczegółowa analiza przykładu
budowy kościoła parafialnego w
Lubiniu Legnickim może posłużyć
jako przykład ilustrujący zaanga-
żowanie artystyczne partaczy, oscy-
lujących w kierunku sztuki ludo-
wej.

LECH KRZYŻANOWSKI
PRZEŁOM RENESANSOWY W PLASTYCE GDAŃSKIEJ

Przedstawienie kilku uwag cha-
rakteryzujących późną fazę goty-
1) Prof. dr Gwidonowi Chmarzyń-
skiemu, który zapoznał się . z treścią
komunikatu i wniósł szereg cennych

ku i początek renesansu w Gdań-
sku, jest chyba zadaniem słusznym
uwag składam na tym .miejscu podzię-
kowanie, .'.ie

na Sesji poświęconej problemom
ogólnopolskim *). Tak się bowiem
złożyło, że przy zaawansowanych
badaniach nad sztuką środkowej i
południowej Polski, -problemy sztu-
ki pomorskiej a z nią gdańskiej,

236