DOI issue:
Heft 1
DOI article:Kronika stowarzyszenia historyków sztuki
DOI article:Józefowiczówna, Krystyna: Pozostałości przedromańskie i romańskie w kościele byłego opactwa w Trzemesznie
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.45621#0107
KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI
KRYSTYNA JÓZEFOWICZÓWNA
POZOSTAŁOŚCI PRZEDROMAŃSKIE 1 ROMAŃSKIE W KOŚCIELE BYŁEGO OPACTWA
W TRZEMESZNIE
(Streszczenie referatu wygłoszonego na zebraniu naukowym Oddziału Poznańskiego w dniu 19.IV.1961 r.)
Treścią referatu jest omówienie
wyników badań wykopaliskowych
przeprowadzonych w latach 1949—
1950 we wnętrzu byłego kościoła
opackiego N.M. Panny w Trzeme-
sznie, miejscowości położonej w
Wielkopolsce, w pobliżu Gniezna.
Przebudowany w okresie gotyku a
następnie baroku, kościół zachował
romańską dwuwieżową fasadę za-
chodnią, oraz odkryte po pożarze
w 1945 r. dwie kamienne kolumny
i filary pod wieżami.
Najstarsze zachowane dokumen-
ty są datowane na lata 1145, 1146
i 1147, przy czym pierwszy jest
falsyfikatem z XIII w., a dwa na-
stępne autentykami, dotyczącymi
nadań książąt-juniorów, synów Bo-
lesława Krzywoustego, dla klaszto-
ru w Trzemesznie odbudowanego
(instauratum) przez tego króla dla
kanoników regularnych „ad hono-
rem Dei et beati Adalberti venera-
tionem”. W dyplomie z 1146 r. wy-
mieniony jest wyraźnie nowy tytuł
kościoła: „ecclesia sancti Adalber-
ti”. Późniejsze dokumenty wiążą się
z historią klasztoru kanoników re-
gularnych, należącego — jak z nich
wynika — do kongregacji Arrouai-
se i zależnego od opactwa św. Win-
centego we Wrocławiu. Dopiero w
1444 r. Trzemeszno otrzymuje tytuł
opactwa, który zachowuje do koń-
ca swego istnienia, tzn. do kasaty
klasztorów pod okupacją pruską
w r. 1836.
Kroniki klasztoru, podobnie jak
„Series praepositorum tremesnen-
sium”, znane nam są niestety tyl-
ko z późnych kopii. Mówią one e
założeniu klasztoru w X w. przez
mnichów przybyłych „ex canonica
veronensi”. Parokrotnie spotyka
się w nich wzmianki o pogrzeba-
niu braci zakonnych „in ecclesia
antę sepulchrum sancti Adalberti”.
Te dane są dla nas bardzo intere-
sujące ze względu na tradycję, któ-
ra przypisuje „założenie” tego kla-
sztoru św. Wojciechowi, a zatem
nie kanonikom regularnym przyby-
łym tu w 1 poł. XII w. Tradycja
głosi, że gdy po rzezi rodu Slawni-
kowiczów św. Wojciech z garstką
TRZEMESZNO
KOŚĆ. NM. RANNY .
II. 1. Rekonstrukcja najstarszych faz budowlanych opactwa w Trze-
mesznie. (Opr. K. Józefowiczówna)
mnichów schronił się do Polski pod
opiekę Bolesława Chrobrego, wtedy
osiedlił się ze swymi towarzyszami
w Trzemesznie i stąd miał wyru-
szyć na wyprawę misyjną. Tu też
miało być sprowadzone jego ciało
po męczeństwie w 997 r., a dopiero
ok. r. 1000 nastąpiła jego translacja
do Gniezna, dokonana w ziwiązku
z założeniem w Gnieźnie arcybi-
skupstwa. Tradycję potwierdza po-
stać św. Wojciecha wyobrażona na
średniowiecznej pieczęci miasta,
oraz jeden z żywotów męczennika,
p.t.: „De sancto Adalberta episco-
po”, pochodzący z 1 ćw. XIII w.,
w którym wymienione są wyżej
przytoczone fakty. Ważkim argu-
mentem na rzecz tradycji wiąźącej
opactwo z osobą św. Wojciecha jest
rzeczywiste istnienie konfesji jego
grobu, od czasów średniowiecznych
aż do ostatniej wojny, na skrzyżo-
waniu naw kościoła. Pamiętamy, że
drugi grób świętego znajduje się
od r. 1000 w Gnieźnie, a trzeci
w Pradze, od czasu ograbienia ka-
tedry gnieźnieńskiej przez Brzety-
sława I czeskiego. Zmienne koleje
losu, jakie stały się udziałem re-
likwi pierwszego polskiego męczen-
nika, sprawiły, że powstało wiele
niejasności w kwestii pierwotnego
miejsca grobu (Trzemeszno czy
Gniezno), zwłaszcza zaś nowsi hi-
storycy wszczęli dyskusję na temat,
czy istotnie Trzemeszno było klasz-
torem, w którym zamieszkał (na
krótko) św. Wojciech przed swym
męczeństwem. Autorka referatu
staje na stanowisku, że tradycja
jest zgodna z prawdą historyczną.
Jest bowiem faktem, znanym histo-
rykom, że w kościele polskim ist-
nieje święto „translatio sancti Adal-
berti”, obchodzone 20 października,
a zatem niewątpliwa kommemora-
cja przeniesienia relikwii do Gniez-
na jesienią 999 r., gdyż zjazd w
Gnieźnie i utworzenie tam metro-
polii miały miejsca przed Wielka-
nocą r. 1000 (Thietmar, IV, 45).
Klasztor w Trzemesznie nigdy nie
zaprzestał podtrzymywać swych
97
KRYSTYNA JÓZEFOWICZÓWNA
POZOSTAŁOŚCI PRZEDROMAŃSKIE 1 ROMAŃSKIE W KOŚCIELE BYŁEGO OPACTWA
W TRZEMESZNIE
(Streszczenie referatu wygłoszonego na zebraniu naukowym Oddziału Poznańskiego w dniu 19.IV.1961 r.)
Treścią referatu jest omówienie
wyników badań wykopaliskowych
przeprowadzonych w latach 1949—
1950 we wnętrzu byłego kościoła
opackiego N.M. Panny w Trzeme-
sznie, miejscowości położonej w
Wielkopolsce, w pobliżu Gniezna.
Przebudowany w okresie gotyku a
następnie baroku, kościół zachował
romańską dwuwieżową fasadę za-
chodnią, oraz odkryte po pożarze
w 1945 r. dwie kamienne kolumny
i filary pod wieżami.
Najstarsze zachowane dokumen-
ty są datowane na lata 1145, 1146
i 1147, przy czym pierwszy jest
falsyfikatem z XIII w., a dwa na-
stępne autentykami, dotyczącymi
nadań książąt-juniorów, synów Bo-
lesława Krzywoustego, dla klaszto-
ru w Trzemesznie odbudowanego
(instauratum) przez tego króla dla
kanoników regularnych „ad hono-
rem Dei et beati Adalberti venera-
tionem”. W dyplomie z 1146 r. wy-
mieniony jest wyraźnie nowy tytuł
kościoła: „ecclesia sancti Adalber-
ti”. Późniejsze dokumenty wiążą się
z historią klasztoru kanoników re-
gularnych, należącego — jak z nich
wynika — do kongregacji Arrouai-
se i zależnego od opactwa św. Win-
centego we Wrocławiu. Dopiero w
1444 r. Trzemeszno otrzymuje tytuł
opactwa, który zachowuje do koń-
ca swego istnienia, tzn. do kasaty
klasztorów pod okupacją pruską
w r. 1836.
Kroniki klasztoru, podobnie jak
„Series praepositorum tremesnen-
sium”, znane nam są niestety tyl-
ko z późnych kopii. Mówią one e
założeniu klasztoru w X w. przez
mnichów przybyłych „ex canonica
veronensi”. Parokrotnie spotyka
się w nich wzmianki o pogrzeba-
niu braci zakonnych „in ecclesia
antę sepulchrum sancti Adalberti”.
Te dane są dla nas bardzo intere-
sujące ze względu na tradycję, któ-
ra przypisuje „założenie” tego kla-
sztoru św. Wojciechowi, a zatem
nie kanonikom regularnym przyby-
łym tu w 1 poł. XII w. Tradycja
głosi, że gdy po rzezi rodu Slawni-
kowiczów św. Wojciech z garstką
TRZEMESZNO
KOŚĆ. NM. RANNY .
II. 1. Rekonstrukcja najstarszych faz budowlanych opactwa w Trze-
mesznie. (Opr. K. Józefowiczówna)
mnichów schronił się do Polski pod
opiekę Bolesława Chrobrego, wtedy
osiedlił się ze swymi towarzyszami
w Trzemesznie i stąd miał wyru-
szyć na wyprawę misyjną. Tu też
miało być sprowadzone jego ciało
po męczeństwie w 997 r., a dopiero
ok. r. 1000 nastąpiła jego translacja
do Gniezna, dokonana w ziwiązku
z założeniem w Gnieźnie arcybi-
skupstwa. Tradycję potwierdza po-
stać św. Wojciecha wyobrażona na
średniowiecznej pieczęci miasta,
oraz jeden z żywotów męczennika,
p.t.: „De sancto Adalberta episco-
po”, pochodzący z 1 ćw. XIII w.,
w którym wymienione są wyżej
przytoczone fakty. Ważkim argu-
mentem na rzecz tradycji wiąźącej
opactwo z osobą św. Wojciecha jest
rzeczywiste istnienie konfesji jego
grobu, od czasów średniowiecznych
aż do ostatniej wojny, na skrzyżo-
waniu naw kościoła. Pamiętamy, że
drugi grób świętego znajduje się
od r. 1000 w Gnieźnie, a trzeci
w Pradze, od czasu ograbienia ka-
tedry gnieźnieńskiej przez Brzety-
sława I czeskiego. Zmienne koleje
losu, jakie stały się udziałem re-
likwi pierwszego polskiego męczen-
nika, sprawiły, że powstało wiele
niejasności w kwestii pierwotnego
miejsca grobu (Trzemeszno czy
Gniezno), zwłaszcza zaś nowsi hi-
storycy wszczęli dyskusję na temat,
czy istotnie Trzemeszno było klasz-
torem, w którym zamieszkał (na
krótko) św. Wojciech przed swym
męczeństwem. Autorka referatu
staje na stanowisku, że tradycja
jest zgodna z prawdą historyczną.
Jest bowiem faktem, znanym histo-
rykom, że w kościele polskim ist-
nieje święto „translatio sancti Adal-
berti”, obchodzone 20 października,
a zatem niewątpliwa kommemora-
cja przeniesienia relikwii do Gniez-
na jesienią 999 r., gdyż zjazd w
Gnieźnie i utworzenie tam metro-
polii miały miejsca przed Wielka-
nocą r. 1000 (Thietmar, IV, 45).
Klasztor w Trzemesznie nigdy nie
zaprzestał podtrzymywać swych
97