DOI Heft:
Nr. 3
DOI Artikel:Kronika stowarzyszenia historyków sztuki
DOI Artikel:Kopczyński, Wawrzyniec: Mistrz Paweł - rzeźbiarz gdański 1. połowy XVI wieku
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.45621#0266
KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI
WAWRZYNIEC KOPCZYŃSKI
MISTRZ PAWEŁ - RZEŹBIARZ GDAŃSKI I. POŁOWY XVI WIEKU
Twórczość mistrza Pawła, rzeź-
biarza pracującego w Gdańsku w
pierwszej połowie XVI w. nie ma
nic wspólnego z mistrzem o tym
samym imieniu, który w końcu XV
i na początku XVI w. działał na
terenie Spiszu.
W działalności interesującego
nas mistrza wyróżnić można dwa
okresy: udokumentowany źródłowo
późniejszy, wiążący się z budową
w latach 1534—1546 Ławy św.
Krzysztofa w gdańskim Dworze
Artusa oraz wcześniejszy, wyzna-
czony w dotychczasowych bada-
niach na podstawie analizy porów-
nawczej z zespołem rzeźbiarskim
wspomnianej Ławy.
Za najwcześniejsze dzieło Pa-
wła na terenie Gdańska uważa się
powstałą w 1517 r. grupę Ukrzy-
żowania w luku tęczowym kościo-
ła NMP, stanowiącą pod względem
rozmiarów jedno z największych
rozwiązań rzeźbiarskich tego cza-
su. Szczegółowa analiza wspomnia-
nej grupy pozwala przyjąć, że w
jej zespole Paweł wykonał jedy-
nie figury Marii i św. Jana, ponie-
waż krucyfiks wykazuje bardzo
bliskie analogie formalne z grupą
środkową głównego ołtarza, przy-
pisywaną Michałowi Schwarzowi z
Augsburga. Dla kościoła NMP wy-
konał Paweł figurę Salwatora mun-
di i figurę Matki Boskiej Boles-
nej (zaginiona) — obie datowane
na lata 1520—25. Jemu także moż-
na przypisać autorstwo znajdują-
cej się obecnie w Waplewie Wiel-
kim figury Marii Assumpty, po-
chodzącej z pierwotnego zwieńcze-
nia głównego ołtarza kościoła NMP,
budowanego w latach 1512—17.
Trudno natomiast sklasyfikować
chronologicznie zaginione prace mi-
strza Pawła z terenu byłych Prus
Wschodnich a mianowicie: figurę
obustronną Madonny ze świeczni-
ka kościoła św. Mikołaja w Bra-
niewie, tablicę ołtarzową z wy-
obrażeniem św. Anny Samotrze-
ciej, pochodzącą z Frydlądu oraz
relief z przedstawieniem św. Mar-
cina, należący do wyposażenia ko-
ścioła parafialnego w Laptau. Na-
tomiast pochodząca z kościoła św.
Katarzyny w Gdańsku grupa Po-
kłonu Trzech Króli wraz z nale-
żącymi do niej reliefami Narodze-
nia i Nawiedzenia (obecnie w Mu-
zeum Pomorskim w Gdańsku) po-
wstała ok. roku 1525—30 wiąże się
stylistycznie z całokształtem prac
snycerskich, wykonanych przez mi-
strza Pawła dla Ławy św. Krzysz-
tofa Dworu Artusa w latach 1534—
1546, wyznaczających ramy czaso-
we późniejszego, źródłowo udoku-
mentowanego okresu jego twór-
czości.
Z księgi rachunkowej tejże Ła-
wy z lat 1526—1596 wynika, że ma-
larz Paweł określany jako: „Mey-
ster Pauel dem bylde schnyder,
meyster pawll, pawell, pauel lub
obber meyster pauel” — wykonał:
trzy półkoliste ramy tzw. rundele,
reliefowy fryz tzw. Triumph, ka-
pitele, figury czterech królów, her-
by Lubeki i Gdańska oraz figurę
św. Krzysztofa wraz z należącą do
niej konsolą. Z tego bogatego ze-
społu zachowały się cztery kapitele
i zdewastowana figura św. Krzysz-
tofa. Szczególne miejsce zajmują
w nim półkoliste rzeźbione ramy,
w których renesansowej koncep-
cji powtórzone zostały prawie w
czystej formie elementy ornamen-
tyki północno-włoskiego quattro-
centa. Najlepsze jednak dzieło
w zespole rzeźbiarskim Ławy sta-
nowią kapitele pilastrów oddziela-
jących siedzenia. Wyrastające z
mięsistego listowia głowy męskie i
kobiece zdradzają wyraźne rysy
portretowe ujęte w szerokiej skali
temperamentów. Należą one nie-
wątpliwie do najlepszych przykła-
dów plastyki północnej tego czasu.
Całokształt znanego dorobku mi-
strza Pawła zamyka figura św.
Krzysztofa, wykonana w 1542 r. i
przekształcona w 1546 r. Jest inte-
resująca nie tylko ze względu na
nowe adewocyjne ujęcie ikonogra-
ficzne lecz także dlatego, że w tek-
tonice powtarza schemat figur Ma-
rii i św. Jana, deklarując późnogo-
tycką manierę mistrza.
We wszystkich rzeźbach mistrza
Pawła wyróżnić można szereg cha-
rakterystycznych cech formalnych
prawie niezmiennych, jemu tylko
właściwych. Wspólny wszystkim
jego rzeźbom jest odśrodkowy dy-
namizm figur uzyskany przez swoi-
ste związanie postaci z ich ubio-
rem, postaci budowanych od środ-
ka przez wypychanie od wewnątrz
bryły ciała i wygładzanie od ze-
wnątrz szerokimi połaciami szat o
grubych okrągłych w przekroju fał-
dach, które w owalnych duktach
zawsze starannie zamykają kontu-
ry figur. Wszystkim rzeźbom Pa-
wła wspólna jest siła plastycznego
wyrazu podkreślona przekątniowym
spiętrzeniem szat, przy ich jedno-
cześnie funkcjonalnym i bardzo
swobodnym układzie, szczególne
eksponowanie gestu i staranne
opracowanie twarzy z dążeniem do
oddania wyrazu głębokiego przeży-
cia. Charakterystyczne jest zamiło-
wanie do dekoracyjności, widocz-
nej w wytwornym zdobieniu orna-
mentem brzegów szat, rozetowych
zakończeniach i muszlowo-uszo-
wych podwinięciach fałdów oraz
trefieniu włosów w grubych pier-
ścieniach. Twarze powtarzają typ
o haczykowato uniesionych brwiach,
szeroko wysuniętych kościach po-
liczkowych, wypukłych czołach oraz
drobnych wykrojach płytko osadzo-
nych oczu z wyraźnym zaznacze-
niem kanalików łzowych.
W dotychczasowych badaniach
starano się określić genezę formy
rzeźbiarskiej omawianego mistrza
na podstawie porównań wycinków
jego twórczości z podobnymi uję-
ciami ikonograficznymi na innych
terenach. Pierwotnie utożsamiano
go z mistrzem Pawłem z Lewoczy
(P. Abramowski, W. Pinder), a po
zdezaktualizowaniu tego poglądu
(Schürer-Wiese, L. Behling), wią-
zano gdańskiego mistrza z kręgiem
regensburskim, jaki się wytworzył
wokół Hansa Leinbergera (L. Be-
hling).
Analiza całokształtu twórczości
gdańskiego mistrza wykazuje jej
autonomiczną ewolucję w ramach
późnogoityckiej maniery, a jedno-
cześnie ujawnia silne koneksje for-
malne wczesnych prac Pawła z
warsztatem mogunckiego rzeźbia-
rza Hansa Backoffena i jego eks-
pansywnej szkoły, działającej w
kręgu środkowo-reńskim. Powstała
w 1517 r. grupa Ukrzyżowania,
szczególnie zaś postacie Marii i św.
Jana wykazują bardzo bliskie ana-
logie formalne z podobnymi przed-
stawieniami wykonanymi przez
Backoffena m.in. w Hattenheim w
latach 1510—12, we Frankfurcie
n/Menem w latach 1510—12 oraz
w Eltville (około 1506 r.).
Mistrz Paweł czynny w Gdań-
sku w latach 1517—1546 jest auto-
rem jakościowo najlepszych przed-
sięwzięć rzeźbiarskich tego terenu.
Z całego jego dorobku najsilniej
na plastykę miejscową oddziałała
grupa Ukrzyżowania z kościoła
NMP. Najbliższe wspomnianemu
zespołowi są figury Marii i św. Ja-
244
WAWRZYNIEC KOPCZYŃSKI
MISTRZ PAWEŁ - RZEŹBIARZ GDAŃSKI I. POŁOWY XVI WIEKU
Twórczość mistrza Pawła, rzeź-
biarza pracującego w Gdańsku w
pierwszej połowie XVI w. nie ma
nic wspólnego z mistrzem o tym
samym imieniu, który w końcu XV
i na początku XVI w. działał na
terenie Spiszu.
W działalności interesującego
nas mistrza wyróżnić można dwa
okresy: udokumentowany źródłowo
późniejszy, wiążący się z budową
w latach 1534—1546 Ławy św.
Krzysztofa w gdańskim Dworze
Artusa oraz wcześniejszy, wyzna-
czony w dotychczasowych bada-
niach na podstawie analizy porów-
nawczej z zespołem rzeźbiarskim
wspomnianej Ławy.
Za najwcześniejsze dzieło Pa-
wła na terenie Gdańska uważa się
powstałą w 1517 r. grupę Ukrzy-
żowania w luku tęczowym kościo-
ła NMP, stanowiącą pod względem
rozmiarów jedno z największych
rozwiązań rzeźbiarskich tego cza-
su. Szczegółowa analiza wspomnia-
nej grupy pozwala przyjąć, że w
jej zespole Paweł wykonał jedy-
nie figury Marii i św. Jana, ponie-
waż krucyfiks wykazuje bardzo
bliskie analogie formalne z grupą
środkową głównego ołtarza, przy-
pisywaną Michałowi Schwarzowi z
Augsburga. Dla kościoła NMP wy-
konał Paweł figurę Salwatora mun-
di i figurę Matki Boskiej Boles-
nej (zaginiona) — obie datowane
na lata 1520—25. Jemu także moż-
na przypisać autorstwo znajdują-
cej się obecnie w Waplewie Wiel-
kim figury Marii Assumpty, po-
chodzącej z pierwotnego zwieńcze-
nia głównego ołtarza kościoła NMP,
budowanego w latach 1512—17.
Trudno natomiast sklasyfikować
chronologicznie zaginione prace mi-
strza Pawła z terenu byłych Prus
Wschodnich a mianowicie: figurę
obustronną Madonny ze świeczni-
ka kościoła św. Mikołaja w Bra-
niewie, tablicę ołtarzową z wy-
obrażeniem św. Anny Samotrze-
ciej, pochodzącą z Frydlądu oraz
relief z przedstawieniem św. Mar-
cina, należący do wyposażenia ko-
ścioła parafialnego w Laptau. Na-
tomiast pochodząca z kościoła św.
Katarzyny w Gdańsku grupa Po-
kłonu Trzech Króli wraz z nale-
żącymi do niej reliefami Narodze-
nia i Nawiedzenia (obecnie w Mu-
zeum Pomorskim w Gdańsku) po-
wstała ok. roku 1525—30 wiąże się
stylistycznie z całokształtem prac
snycerskich, wykonanych przez mi-
strza Pawła dla Ławy św. Krzysz-
tofa Dworu Artusa w latach 1534—
1546, wyznaczających ramy czaso-
we późniejszego, źródłowo udoku-
mentowanego okresu jego twór-
czości.
Z księgi rachunkowej tejże Ła-
wy z lat 1526—1596 wynika, że ma-
larz Paweł określany jako: „Mey-
ster Pauel dem bylde schnyder,
meyster pawll, pawell, pauel lub
obber meyster pauel” — wykonał:
trzy półkoliste ramy tzw. rundele,
reliefowy fryz tzw. Triumph, ka-
pitele, figury czterech królów, her-
by Lubeki i Gdańska oraz figurę
św. Krzysztofa wraz z należącą do
niej konsolą. Z tego bogatego ze-
społu zachowały się cztery kapitele
i zdewastowana figura św. Krzysz-
tofa. Szczególne miejsce zajmują
w nim półkoliste rzeźbione ramy,
w których renesansowej koncep-
cji powtórzone zostały prawie w
czystej formie elementy ornamen-
tyki północno-włoskiego quattro-
centa. Najlepsze jednak dzieło
w zespole rzeźbiarskim Ławy sta-
nowią kapitele pilastrów oddziela-
jących siedzenia. Wyrastające z
mięsistego listowia głowy męskie i
kobiece zdradzają wyraźne rysy
portretowe ujęte w szerokiej skali
temperamentów. Należą one nie-
wątpliwie do najlepszych przykła-
dów plastyki północnej tego czasu.
Całokształt znanego dorobku mi-
strza Pawła zamyka figura św.
Krzysztofa, wykonana w 1542 r. i
przekształcona w 1546 r. Jest inte-
resująca nie tylko ze względu na
nowe adewocyjne ujęcie ikonogra-
ficzne lecz także dlatego, że w tek-
tonice powtarza schemat figur Ma-
rii i św. Jana, deklarując późnogo-
tycką manierę mistrza.
We wszystkich rzeźbach mistrza
Pawła wyróżnić można szereg cha-
rakterystycznych cech formalnych
prawie niezmiennych, jemu tylko
właściwych. Wspólny wszystkim
jego rzeźbom jest odśrodkowy dy-
namizm figur uzyskany przez swoi-
ste związanie postaci z ich ubio-
rem, postaci budowanych od środ-
ka przez wypychanie od wewnątrz
bryły ciała i wygładzanie od ze-
wnątrz szerokimi połaciami szat o
grubych okrągłych w przekroju fał-
dach, które w owalnych duktach
zawsze starannie zamykają kontu-
ry figur. Wszystkim rzeźbom Pa-
wła wspólna jest siła plastycznego
wyrazu podkreślona przekątniowym
spiętrzeniem szat, przy ich jedno-
cześnie funkcjonalnym i bardzo
swobodnym układzie, szczególne
eksponowanie gestu i staranne
opracowanie twarzy z dążeniem do
oddania wyrazu głębokiego przeży-
cia. Charakterystyczne jest zamiło-
wanie do dekoracyjności, widocz-
nej w wytwornym zdobieniu orna-
mentem brzegów szat, rozetowych
zakończeniach i muszlowo-uszo-
wych podwinięciach fałdów oraz
trefieniu włosów w grubych pier-
ścieniach. Twarze powtarzają typ
o haczykowato uniesionych brwiach,
szeroko wysuniętych kościach po-
liczkowych, wypukłych czołach oraz
drobnych wykrojach płytko osadzo-
nych oczu z wyraźnym zaznacze-
niem kanalików łzowych.
W dotychczasowych badaniach
starano się określić genezę formy
rzeźbiarskiej omawianego mistrza
na podstawie porównań wycinków
jego twórczości z podobnymi uję-
ciami ikonograficznymi na innych
terenach. Pierwotnie utożsamiano
go z mistrzem Pawłem z Lewoczy
(P. Abramowski, W. Pinder), a po
zdezaktualizowaniu tego poglądu
(Schürer-Wiese, L. Behling), wią-
zano gdańskiego mistrza z kręgiem
regensburskim, jaki się wytworzył
wokół Hansa Leinbergera (L. Be-
hling).
Analiza całokształtu twórczości
gdańskiego mistrza wykazuje jej
autonomiczną ewolucję w ramach
późnogoityckiej maniery, a jedno-
cześnie ujawnia silne koneksje for-
malne wczesnych prac Pawła z
warsztatem mogunckiego rzeźbia-
rza Hansa Backoffena i jego eks-
pansywnej szkoły, działającej w
kręgu środkowo-reńskim. Powstała
w 1517 r. grupa Ukrzyżowania,
szczególnie zaś postacie Marii i św.
Jana wykazują bardzo bliskie ana-
logie formalne z podobnymi przed-
stawieniami wykonanymi przez
Backoffena m.in. w Hattenheim w
latach 1510—12, we Frankfurcie
n/Menem w latach 1510—12 oraz
w Eltville (około 1506 r.).
Mistrz Paweł czynny w Gdań-
sku w latach 1517—1546 jest auto-
rem jakościowo najlepszych przed-
sięwzięć rzeźbiarskich tego terenu.
Z całego jego dorobku najsilniej
na plastykę miejscową oddziałała
grupa Ukrzyżowania z kościoła
NMP. Najbliższe wspomnianemu
zespołowi są figury Marii i św. Ja-
244