DOI Heft:
Heft 1
DOI Artikel:Kronika stowarzyszenia historyków sztuki
DOI Artikel:Lutostańska, Alicja: Zamek Krzyżtopór w Ujeździe
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.45621#0113
KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI
II. 5. Zamek Krzyżtopór. Fragment
dekoracji narożnika „eliptycznego
dziedzińca” i „szyi pałacu”. (Fot.
J. Szandomirski 1962)
W roku 1622 Krzysztof i Zofia
Ossolińscy sprowadzają do siedziby
swego starostwa Stopnicy — OO
Reformatorów, dla których fundują
klasztor i kościół p.w. swoich pa-
tronów w latach 1633—1639 (po-
twierdzenie erekcji przez Włady-
sława IV, 1,639 wg daty na tablicy
fundacyjnej w kościele). Analiza
zachowanych elementów architek-
tury kościoła, obecnie znajdującego
się w ruinie, pozwala na przy-
puszczenie, że budowiczy założenia
stopnickiego mógł być związany
z budową krzyżtoporską. W latach
następnych starosta stopnicki, póź-
niej ropczycki, wolbromski, ka-
sztelan sądecki, wojnicki i od
1638 roku wojewoda sandomier-
ski, Krzysztof Ossoliński uposaża
szereg kościołów, klasztorów i szpi-
tali ziemi kieleckiej, krakowskiej
i rzeszowskiej. Umiera 24.11.1645 r.
w drodze na sejm i pochowany zo-
staje z wielkim przepychem w nie-
istniejącym obecnie kościele OO
Karmelitów Bosych w Krakowie.
Według współczesnych z dzia-
łalnością wojewody relacji, pozo-
stawionych przez kronikarzy i pro-
fesorów Akademii Krakowskiej (S.
Nakielski, S. Okolski, J. Cynerski,
J. Chronowski, J. Krzyżanowski i
inni), Krzysztof Ossoliński położyć
miał wielkie zasługi na polu lite-
ratury i nauki. Na swoim dworze
W Krzyżtoporze kształcił młodzież
szlachecką. Był „dobrodziejem i
mecenasem” Uniwersytetu Jagie-
llońskiego w Krakowie, w którego
obronie w czasie sporu z OO Je-
zuitami o szkolnictwo, przemawiał
na elekcji Władysława IV. Poza
tym można przypuszczać, że utrzy-
mywał kontakty z odległą zaledwie
o kilkanaście kilometrów od Krzyż-
toporu Akademią w (Rakowie, przed
likwidacją tego ariańskiego ośrod-
ka w roku 1(638, który był włas-
nością Sienieńskich i otoczony do-
brami Cikowskich, ariańskiej ro-
dziny wojewody.
Krzysztof Ossoliński napisać
miał około 60 prac (o nieznanej te-
matyce) oraz przełożyć „Argenidę”
Johna Barclaya, być może licząc
na wystawienie tej sztuki na tle
naturalnej dekoracji, jaką stano-
wiła dla dziedzińca pałacowego
oprawa architektury Krzyżtoporu,
przypominającej projekty dekoracji
scenicznych Giacomo Torellego **.
Można przypuszczać, że Ossoliński
brał udział w projektowaniu ogól-
nej koncepcji zamku, dla którego
ustalił program wyposażenia i de-
koracji oraz być może stworzył
wierszowane sentencje. Na wzór wi-
dzianych w podróżach po Europie
zamków i dworów książęcych,
II. 6. Zamek krzyżtopór, orylon
gastionu północnego. (Fot. J. Szan-
domirski 1962)
wzniósł rezydencję, położoną w cen-
trum swoich dóbr, o kilkanaście
kilometrów od ojcowskiego Kli-
montowa i Ossolina. Monumental-
ność magnackiej — w pewnym sen-
sie sarmackiej — rezydencji odpo-
wiadała zaleceniom budowlanym,
jakich udzielał aktualnie w swej
przedmowie do Ekonomiki Arysto-
telesa w roku 1618 Sebastian Pe-
trycy z Pilzna. Olbrzymia bryła
architektury, zaskakująca zwiedza-
jących zarówno w wieku XX jak
i w XVII z jednej strony monu-
mentalnością olbrzymiej kamien-
nej bryły zamku, z drugiej wirtu-
ozerią w operowaniu masami mu-
rów, następnie złożonością progra-
II. 7. Kościół OO Reformatów w
Stopnicy. Wnętrze nawy i portal,
w głębi klasztor. (Fot. J. Szando-
mirski 1962)
mu rezydencji, mnogością rebusów
architektonicznych, a jednocześnie
prostotą i pewnym prymitywizmem
dekoracji, została poza tym wypo-
sażona z wyszukanym przepychem.
Budowa zamku pochłonęła ogromną
sumę trzydziestu milionów złotych
polskich. Sala jadalna posiadała
kryształowy sufit, nad którym
umieszczone było akwarium z ry-
bami morskimi podziwianymi przez
bawiących w Krzyżtoporze gości.
Poza tym prawdopodobnie znaj-
dowały się tu windy i inne
udogodnienia techniczne, jakie rów-
nież posiadał pałac Jerzego Ossoliń-
skiego w Warszawie. Stajnie pała-
cowe miały mieć marmurowe żłoby
z lustrami.
Krzyżtopór, zdewastowany w la-
tach 1655—1657 przez Szwedów, zo-
stał następnie przekazany w posia-
danie spokrewnionym z wygasłą
linią rodzinom. Nie restaurowany,
a przeciwnie, niszczony z upływem
wieków, choć w ruinie — utrzymał
jednak kompozycję pierwotnego
założenia architektoniczno-prze-
strzennego. Stanowi panteon rodu
Ossolińskich i pomnik kultury mag-
nackiej drugiej ćwierci wieku XVII,
ostatnich lat potęgi Polski przed
klęską Potopu.
** Za zwrócenie na to uwagi
składam podziękowanie prof. dr W.
Tomkiewiczowi.
103
II. 5. Zamek Krzyżtopór. Fragment
dekoracji narożnika „eliptycznego
dziedzińca” i „szyi pałacu”. (Fot.
J. Szandomirski 1962)
W roku 1622 Krzysztof i Zofia
Ossolińscy sprowadzają do siedziby
swego starostwa Stopnicy — OO
Reformatorów, dla których fundują
klasztor i kościół p.w. swoich pa-
tronów w latach 1633—1639 (po-
twierdzenie erekcji przez Włady-
sława IV, 1,639 wg daty na tablicy
fundacyjnej w kościele). Analiza
zachowanych elementów architek-
tury kościoła, obecnie znajdującego
się w ruinie, pozwala na przy-
puszczenie, że budowiczy założenia
stopnickiego mógł być związany
z budową krzyżtoporską. W latach
następnych starosta stopnicki, póź-
niej ropczycki, wolbromski, ka-
sztelan sądecki, wojnicki i od
1638 roku wojewoda sandomier-
ski, Krzysztof Ossoliński uposaża
szereg kościołów, klasztorów i szpi-
tali ziemi kieleckiej, krakowskiej
i rzeszowskiej. Umiera 24.11.1645 r.
w drodze na sejm i pochowany zo-
staje z wielkim przepychem w nie-
istniejącym obecnie kościele OO
Karmelitów Bosych w Krakowie.
Według współczesnych z dzia-
łalnością wojewody relacji, pozo-
stawionych przez kronikarzy i pro-
fesorów Akademii Krakowskiej (S.
Nakielski, S. Okolski, J. Cynerski,
J. Chronowski, J. Krzyżanowski i
inni), Krzysztof Ossoliński położyć
miał wielkie zasługi na polu lite-
ratury i nauki. Na swoim dworze
W Krzyżtoporze kształcił młodzież
szlachecką. Był „dobrodziejem i
mecenasem” Uniwersytetu Jagie-
llońskiego w Krakowie, w którego
obronie w czasie sporu z OO Je-
zuitami o szkolnictwo, przemawiał
na elekcji Władysława IV. Poza
tym można przypuszczać, że utrzy-
mywał kontakty z odległą zaledwie
o kilkanaście kilometrów od Krzyż-
toporu Akademią w (Rakowie, przed
likwidacją tego ariańskiego ośrod-
ka w roku 1(638, który był włas-
nością Sienieńskich i otoczony do-
brami Cikowskich, ariańskiej ro-
dziny wojewody.
Krzysztof Ossoliński napisać
miał około 60 prac (o nieznanej te-
matyce) oraz przełożyć „Argenidę”
Johna Barclaya, być może licząc
na wystawienie tej sztuki na tle
naturalnej dekoracji, jaką stano-
wiła dla dziedzińca pałacowego
oprawa architektury Krzyżtoporu,
przypominającej projekty dekoracji
scenicznych Giacomo Torellego **.
Można przypuszczać, że Ossoliński
brał udział w projektowaniu ogól-
nej koncepcji zamku, dla którego
ustalił program wyposażenia i de-
koracji oraz być może stworzył
wierszowane sentencje. Na wzór wi-
dzianych w podróżach po Europie
zamków i dworów książęcych,
II. 6. Zamek krzyżtopór, orylon
gastionu północnego. (Fot. J. Szan-
domirski 1962)
wzniósł rezydencję, położoną w cen-
trum swoich dóbr, o kilkanaście
kilometrów od ojcowskiego Kli-
montowa i Ossolina. Monumental-
ność magnackiej — w pewnym sen-
sie sarmackiej — rezydencji odpo-
wiadała zaleceniom budowlanym,
jakich udzielał aktualnie w swej
przedmowie do Ekonomiki Arysto-
telesa w roku 1618 Sebastian Pe-
trycy z Pilzna. Olbrzymia bryła
architektury, zaskakująca zwiedza-
jących zarówno w wieku XX jak
i w XVII z jednej strony monu-
mentalnością olbrzymiej kamien-
nej bryły zamku, z drugiej wirtu-
ozerią w operowaniu masami mu-
rów, następnie złożonością progra-
II. 7. Kościół OO Reformatów w
Stopnicy. Wnętrze nawy i portal,
w głębi klasztor. (Fot. J. Szando-
mirski 1962)
mu rezydencji, mnogością rebusów
architektonicznych, a jednocześnie
prostotą i pewnym prymitywizmem
dekoracji, została poza tym wypo-
sażona z wyszukanym przepychem.
Budowa zamku pochłonęła ogromną
sumę trzydziestu milionów złotych
polskich. Sala jadalna posiadała
kryształowy sufit, nad którym
umieszczone było akwarium z ry-
bami morskimi podziwianymi przez
bawiących w Krzyżtoporze gości.
Poza tym prawdopodobnie znaj-
dowały się tu windy i inne
udogodnienia techniczne, jakie rów-
nież posiadał pałac Jerzego Ossoliń-
skiego w Warszawie. Stajnie pała-
cowe miały mieć marmurowe żłoby
z lustrami.
Krzyżtopór, zdewastowany w la-
tach 1655—1657 przez Szwedów, zo-
stał następnie przekazany w posia-
danie spokrewnionym z wygasłą
linią rodzinom. Nie restaurowany,
a przeciwnie, niszczony z upływem
wieków, choć w ruinie — utrzymał
jednak kompozycję pierwotnego
założenia architektoniczno-prze-
strzennego. Stanowi panteon rodu
Ossolińskich i pomnik kultury mag-
nackiej drugiej ćwierci wieku XVII,
ostatnich lat potęgi Polski przed
klęską Potopu.
** Za zwrócenie na to uwagi
składam podziękowanie prof. dr W.
Tomkiewiczowi.
103