Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (35.1973)

ANDRZEJ GRZYBKOWSKI

nem. Zbyt wiole było w tej propozycji odwagi i ekstra-
wagancji, a zbyt mało szacunku dla tradycji, funkcjo-
nalności i wygody. Nie znalazł się inny fundator czuły
na osobliwy wdzięk takiego ugrupowania budynków
pałacowych. Toteż Tarnoskała, tak jak powstała bez
poprzedników, tak pozostała bez następców. Drugi,
dostrzegalny w Ta moskale problem okaże się w następ-
nych latach o wiele brzemienniejszy. Ewokujący już
preromantyzm stosunek do przyrody, odłączenie od
zaplecza gospodarczego i usytuowanie niewielkiego pa-
łacu bezpośrednio w otoczeniu natury (czy ogrodu ją
imitującego) wyraziło dążność do innego stylu życia 60.
Wreszcie trzeci problem, bodaj najważniejszy, to
znaczenie pawilonów tarnoskalskich dla powstania w Pol-
sce nowego typu pałacu. Pawilon tarnoskalski jest prostą
pochodną barokowego maison de plaisance, co zdradza
także charakterystyczna dyspozycja wnętrz. Mimo
takiej genezy powstała jakość zupełnie nowa; bardziej
monumentalny niż w maison de plaisance charakter

architektury pozwala już ostrożnie mówić o prototypie
późniejszej rezydencji willowej. Prototypie tylko, bo-
wiem zamiast zasady jednoczłonowości założenia mamy
jeszcze barokową wielobudynkowość.
Choć za Z. Ostrowską-Kębłowską należy przyjąć, że
pierwszą na terenie Polski realizacją nowego typu pa-
łacu -willi są Sierniki (1786 —88) 61, obciążone jeszcze
tradycją barokowego rzutu, to osiem lat wcześniejsze
pawilony tarnoskalskie były pod wieloma względami
bardziej zaawansowane na drodze do rzeczywiście no-
wego wzorca siedziby ziemiańskiej. W każdym razie po-
kazują złożoność tej drogi. I właściwie tylko to, bowiem
przez swą niepowtarzalność i wyjątkowość Tarnoskała
wymyka się próbie włączenia do uogólnień na temat
przemian typu rezydencji w Polsce.
Dla Małopolski zabytek ten posiada dodatkową
wartość: jest niemal najwcześniejszym w tej dzielnicy
przykładem architektury klasy cystycznej, równoczes-
nym z pałacem Wodzickich przy Rynku krakowskim ń2.

«o OSTROWSKA-KĘBŁOWSKA, jw„ s. 299.
61 Tamże, s. 132.

62 Por. T. S. JAROSZEWSKI, Nurt późnobarokowy i rokokowy w
architekturze polskiej doby Oświecenia [w:] Rokoko. Studia nad sztuką 1. po-
łmcy XVIII wieku, Warszawa 1970, s. 305.

TARNOSKAŁA

En 1778 Joachim Amor Tarnowski a fonde sa nou-
velłe demeure permanente sur une colline rocheuse pres
du village de Piotrkowice (distr. de Busko, voiv. de
Kielce). II avait habite auparavant a Maleszowa,
quelques kilometres de Piotrkowice, dans un vieux
chateau appartenant aux Krasiński, ancetres de sa
femme. La familie semble avoir demenage pour des
raisons de sante, les medecins ayant recommande a Sta-
nislas, 1’enfant chetif de Joachim, d’habiter un lieu sec
sur une hauteur boisee.
Ce qui frappe dans 1’ensemble des batiments de Tar-
noskała, c’est l’existence de quatre pavillons iden-
tiques, sans dominantę (le quatrieme pavillon ne s’est
pas conserve). Le chateau est divise, pour ainsi dire,
en parties egales dont aucune n’est pririlegiee. Cette
composition n’a pas d’analogies en Pologne et celles
qu’on trouve a Tetranger sont tres distantes, coneernant
plutót 1’orientation d’idees que les ressemblances stric-
tement formelles. Les premiers essais de diviser la masse
uniforme d’un batiment en parties identiques se laissent
entrevoir dans le projet de du Cerceau de 1559, base
sur les dessins, connus de ce dernier, pour le Yll-e livre
de Serlio. Dans ce livre meme se trouve le projet d’une
villa composee dc quatre pavillons entierement separes,
fonnant la lettre L. La villa Lante a Bagnaia pres de
Yiterbo (1560- 1580), attribuee a Yignola, nous in-
teresse du fait qu’au lieu d’un batiment principal do-
minant il y a deux villas identiques. Dans 1’architecture
polonaise nous trouvons une solution pareille a celle
de Serlio a Kruszyna (l’ainsi denomme Ermitage de
Denhoff). A l’epoque contemporaine de la fondation de
Tarnoskała c’est la composition de 1’ensemble des ba-
timents du chateau de Michałków (1771—1776, W. Ba-
żenow) qui denote quelque ressemblance dans certaines
parties.

Le corp de batiment de 1’ecurie et de la remise a
Tarnoskała, formant un demi-cercle, peut etre considere
comme une reminiscence tres distante des plans dits
de Palladio, repandus en Pologne dans les annees
soixante dix du XVIII-e siecle. Une reminiscence pa-
radoxale d’ailleurs, car les ,. galeries ” de Tarnoskała ne
reliaient rien et partaient non pas du batiment principal
(qui n’existait pas), mais de son negatif, pour ainsi dire,
soit de la percee de 1’entree. Pourtant le renoncement
au canon baroque d’une dominantę de composition et
au principe de subordination ne signifie pas qu’a Tar-
noskała il manquat de survivances de cette epoque. La
forte tradition baroque apparait non seulement dans les
elóments d’importance secondaire (stucs), mais avant
tout dans le plan axial. La hierarchie des composants
a disparu, mais la rigueur de la symetrie est restee.
Malgre le plan axial et 1’orientation des batiments vers
le centre, la composition du tout est ouverte, sans point
central.
En shnstallant dans leur nouvelle demeure, les Tar-
nowski ont laisse le siege de 1’administration des biens
a Maleszowa. A Tarnoskała il n’y avait pas de reserve
seigneuriale. Cet isolement complet de la demeure du
proprietaire des domaines fonciers semble etre un phe-
nomene exceptionnel en Pologne d’alors. Independa-
mment des raisons de sante et de familie, le choix de
1’emplacement du nouveau chateau fut dietę, sans doute,
par la beaute du sito, element essentiel pour la question
du parć romantiquc. Le programme d’un amenagement
pittoresque du terrain. enrichissant la composition et
assurant de larges perspectives, a pu y etre entierement
realise. Suivant la modę de l’epoque on a etabli a Tar-
noskała une vigne, un parć a gibier et une figuerie.
La genese du pavillon separee est beaucoup plus
simple. Elle tire son origine des petits batiments auxi-

66