Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (35.1973)

KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI

Analogia ta występuje zwłaszcza po-
między rydzyńskimi portalami Ry-
nek 18, 24 a portalami leszczyńskimi
przy ulicy Komuny Paryskiej 31
i ulicy Leszczyńskiej 38.
Do niedawna charakterystycznym
przykładem drzwi wejściowych prze-
dzielonych poziomo był dom przy
ulicy Matejki 3 (il. 8). Tego rodzaju
drzwi, mimo że nie dotrwały do cza-
sów obecnych, znajdowało się w mias-
teczku więcej. Świadczą o tym infor-

macje udzielone przez starszych miesz-
kańców Rydzyny. Drzwi te początko-
wo zamykano od wewnątrz drewnianą
zasuwą, zastąpioną z biegiem czasu
zamkiem. W zależności od potrzeby
otwierano część górną a dolną po-
zostawiano zamkniętą, co stanowiło
pewnego rodzaju zabezpieczenie przed
wtargnięciem do mieszkania inwenta-
rza żywego. Ten sposób kształtowania
drzwi wejściowych łączył się na ogół
z osadnictwem kolonistów niemieckich

jak również holenderskich.
W zabudowie rynkowej i ulicznej
można dostrzec pewne analogie między
miastami Wielkopolski, np. Ponieca,
Krobi, Osieczny. Jednak w Rydzynie
pomimo dość silnego zabarwienia
prowincjonalnego zabudowa miasta
głównie rynkowa ukształtowana w
sposób zwarty wyróżnia się swoistym
pięknem architektonicznym co decy-
duje o jej indywidualności i nie-
powtarzalności.

ANTONI ROMUALD CHODYŃSKI

ZAMEK W SZYMBARKU KOŁO IŁAWY

(Streszczenie referatu wygłoszonego na zebraniu naukowym Oddziału Poznańskiego w dniu 11.XII.1972 r.)

Badania nad architekturą obronną
zakonu krzyżackiego i dominiów bis-
kupich w Prusach są w dalszym ciągu
zapóźnione w stosunku do badań nad
innymi regionami Polski. W licznych
zamkach krzyżackich i biskupich
szczególnie interesującym dzięki ory-
ginalności wydaje się zamek w Szym-
barku koło Iławy w województwie
olsztyńskim.
Studia nad tym obiektem prze-
prowadzone były przez autora in situ
w latach 1969—72 oraz w oparciu
o źródła zawarte w zbiorze Urkun-
denbuch zur Geschichte es vormaligen
Bistums Pomesanien wydanym przez
H. Cramera w r. 1884, jak również
w Scriptores rerum Prussicarum opra-
cowanym przez T. Hirscha, M. Toep-
pena i E. Strehlkego w tomie trzecim
(1866 r.), czwartym (1870 r.), piątym
(1874 r.). Krytyce poddane zostało do-
tychczasowe datowanie budowy zam-
ku przez Bernharda Schmida w Die
Bau- und Kunstdenkmaler Kreis Ro-
senberg, Die Bau-u. Kunstdenkm,
d. Prov. West preuss., Bd. 3, H. 12,
1906. W badaniach wykorzystana
została dokumentacja sporządzona
przez Andrzeja Macura w latach
1968—69.
W średniowieczu zamek szym-
barski pełnił dwie funkcje: stanowił
siedzibę proboszcza kapituły pome-
zańskiej (prepozyta), zarazem kano-
nika i administratora dóbr diecezji
oraz był spichlerzem kapituły na te-
renach położonych na jej wschodnich
rubieżach.


II. 1. Zamek w Szymbarku kolo Iławy,
rzut piwnic. (Repr. wg Bau-u. Kunst-
denkm., Bd. 3, H. 12, 1906)

Pierwszym prepozytem szymbar-
skim do 1322 r. był najprawdopodob-
niej Rudolf z Elbląga, biskup pome-
zański w latach 1322—33. Rudolf był
inspiratorem wielu lokowanych wów-
czas wsi i miast, m.in.: Rakowiec,
Krzykosy, Butowo, Prabuty, Bisku-
piec ; budował także kościoły i zamki:
Prabuty, Kwidzyń, Szymbark.
W 4. ćwierci XIV w. za rządów
kolejnego proboszcza Henryka ze
Skerlina, nad wewnętrznym protalem
wjazdowym do zamku wmurowana
została tablica fundacyjna: HEC
PORTA CONSTRUCTA EST (ANNO
DOMTNIMCCCLXXXVI) TEMPORE
FRATRIS HENRICI DE SKERLIN
PREPOSITI.

Do 1409 r. właściwie niewiele wie-
my o dziejach budowli. W czasie wojen
polsko-krzyżackich, a szczególnie w
okresie wojny trzynastoletniej, Szym-
bark był — obok Malborka — nie-
jednokrotnie centrum walk, które
toczyły się w biskupiej Pomezanii.
Wyniszczyły one doszczętnie kraj
i spowodowały nędzę, z którą borykała
się nie tylko ludność poddana, lecz
także szlachta i kapituła. Średniowie-
czne dzieje zamku zakończone zostały
z chwilą sekularyzacji Zakonu i zupeł-
nego zeświecczenia kapituły pome-
zańskiej z biskupem Erhardem Que-
isem w 1525 r. Od tej pory Szymbark
staje się lennem dziedzicznym naj-
pierw Queisa następnie rodziny Po-
lentzów. Od r. 1699 zamek jest teatrem
wieloletniego sporu pomiędzy zubo-
żałymi prawowitymi właścicielami
„urzędu szymbarskiego” czyli ko-
mornictwa (Amt Schonberg) a nowo-
bogacką szlachtą, Finckensteinami.
Osiemnastowieczna historia politycz-
no-społeczna obwodu szymbarskiego
godna jest osobnego opracowania.
W rezultacie pozostaje Szymbark
w rękach Finckensteinów, jako ich
majorat do 1944 r.
Budowa tego imponującego zało-
żenia obronnego ciągnęła się z przer-
wami nieraz stuletnimi od 1. połowy
XIV w. do połowy w. XIX. Umocnio-
ne murami i basztami, o wymiarach
72x97 m, znacznie przewyższało ono
obszar Zamku Wysokiego w Malborku
(51X 60 m). Indywidualność takiej

209