DOI Heft:
Nr. 4
DOI Artikel:Zajczyk, Siméon: Architektura barokowych bóżnic murowanych w Polsce: (Zagadnienia i systematyka materjału zabytkowego)
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.35188#0188
małopolskich i wielkopolskich, Szyszko - Bohusz wciągnął w zakres
swych rozważań kilka bóżnic z województwa Kieleckiego, Lubel-
skiego i Warszawskiego. Pomimo, iż opieram się na częściowo po-
wtórnie zbadanym materjale zabytkowym, znanym z prac Grottego,
Szyszko-Bohusza i innych i prawie na wszystkiem, co się z tej
dziedziny zachowało na terenie województw centralnych i kreso-
wych, muszę jednak zaznaczyć, iż ostateczne ustalenie typów bóż-
nic i ich rozwoju stanie się możliwe dopiero po wciągnięciu do
naszych rozważań grupy bóżnic małopolskich i niektórych wołyń-
skich, dotychczas niezbadanych.
W polskiej architekturze bóżnicznej rozróżniamy dwie epoki:
renesans i barok. Epoka renesansu wniosła wielką zmianę do archi-
tektury bóżnicznej. Zarzucenie planu średniowiecznej hali dwuna-
wowej o sześciu polach sklepiennych i dwuch słupach, — typu bóż-
nicy, który doskonale wydobywał znaczenie dwuch zasadniczych
elementów synagogi: dominującą w centrum mównicę, zaznaczoną
dwoma potężnemi slupami, i ołtarz przystawiony do ściany. Rene-
sans w polskiej architekturze bóżnicznej zerwał z tym typem śred-
niowiecznym. Salę męską zbliżył do regularnej figury kwadratu,
całość pokrył jednem polem sklepiennem. Dla lepszego podkreśle-
nia centralności przeprowadził jednolity podział ścian. O ile chodzi
o salę męską, to mamy bardziej konsekwentnie przeprowadzoną
centralność założenia niż w typie bóżnic średniowiecznych. Poza-
tem jest momentem ważnym tendencja do komponowania sali
męskiej łącznie z emporą żeńską i z przedsionkiem w zwartą bryłę.
Natomiast moment emocjonalny średniowiecznej bimy, wydobyty
Ryc. 1. Pińczów. Bóżnica.
Przekrój poprzeczny.
o i ---,..v-.. ton
dwoma potężnemi słupami, podkreślającemi monumentalnie jej zna-
czenie, został przygaszony. Powyższe uwagi możemy wyraźnie
prześledzić na materjale zabytkowym. Chodzi mi w pierwszym rzę-
dzie o bóżnice w Pińczowie i Szydłowie. Bóżnica pińczowska
(ryc. 1) składa się z dwuch wyraźnie zarysowanych części, złą-
czonych w bryłę prostopadłościanu, — sali męskiej i piętrowej
empory z parterowym przedsionkiem. Bóżnica szydłowska miała
pierwotnie taki sam zwarty i prosty układ wnętrz. Tylko, mojem
188
swych rozważań kilka bóżnic z województwa Kieleckiego, Lubel-
skiego i Warszawskiego. Pomimo, iż opieram się na częściowo po-
wtórnie zbadanym materjale zabytkowym, znanym z prac Grottego,
Szyszko-Bohusza i innych i prawie na wszystkiem, co się z tej
dziedziny zachowało na terenie województw centralnych i kreso-
wych, muszę jednak zaznaczyć, iż ostateczne ustalenie typów bóż-
nic i ich rozwoju stanie się możliwe dopiero po wciągnięciu do
naszych rozważań grupy bóżnic małopolskich i niektórych wołyń-
skich, dotychczas niezbadanych.
W polskiej architekturze bóżnicznej rozróżniamy dwie epoki:
renesans i barok. Epoka renesansu wniosła wielką zmianę do archi-
tektury bóżnicznej. Zarzucenie planu średniowiecznej hali dwuna-
wowej o sześciu polach sklepiennych i dwuch słupach, — typu bóż-
nicy, który doskonale wydobywał znaczenie dwuch zasadniczych
elementów synagogi: dominującą w centrum mównicę, zaznaczoną
dwoma potężnemi slupami, i ołtarz przystawiony do ściany. Rene-
sans w polskiej architekturze bóżnicznej zerwał z tym typem śred-
niowiecznym. Salę męską zbliżył do regularnej figury kwadratu,
całość pokrył jednem polem sklepiennem. Dla lepszego podkreśle-
nia centralności przeprowadził jednolity podział ścian. O ile chodzi
o salę męską, to mamy bardziej konsekwentnie przeprowadzoną
centralność założenia niż w typie bóżnic średniowiecznych. Poza-
tem jest momentem ważnym tendencja do komponowania sali
męskiej łącznie z emporą żeńską i z przedsionkiem w zwartą bryłę.
Natomiast moment emocjonalny średniowiecznej bimy, wydobyty
Ryc. 1. Pińczów. Bóżnica.
Przekrój poprzeczny.
o i ---,..v-.. ton
dwoma potężnemi słupami, podkreślającemi monumentalnie jej zna-
czenie, został przygaszony. Powyższe uwagi możemy wyraźnie
prześledzić na materjale zabytkowym. Chodzi mi w pierwszym rzę-
dzie o bóżnice w Pińczowie i Szydłowie. Bóżnica pińczowska
(ryc. 1) składa się z dwuch wyraźnie zarysowanych części, złą-
czonych w bryłę prostopadłościanu, — sali męskiej i piętrowej
empory z parterowym przedsionkiem. Bóżnica szydłowska miała
pierwotnie taki sam zwarty i prosty układ wnętrz. Tylko, mojem
188