DOI Heft:
Nr. 1
DOI Artikel:Walicki, Michał: Budowle Strzelna na tle sztuki romańskiej w Polsce
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.35188#0297
MICHAŁ WALICKI (z.a.p.) BUDOWLE STRZELNA
NA TLE SZTUKI ROMAŃSKIEJ W POLSCE
Artykuł niniejszy jest autoreferatem fragmentu większej pracy,
wykonanej w konsekwencji badań, jakie z ramienia Zakładu Archi-
tektury Polskiej i Historji Sztuki przeprowadzałem od dłuższego
czasu nad zabytkami Strzelna, ostatnio przy częściowej współpracy
inż. arch. Jana Zachwatowicza.
Osiągnięte wyniki korygują w pierwszym rzędzie starsze bada-
nia Nowaga, W. Łuszczkiewicza i J. Kohte’go, oraz nowsze M. Gu-
mowskiego i N. Pajzderskiego, a to zarówno pod wzgię.dem rzeczo-
wej analizy zabytku, jak i teoretycznego wartościowania Strzeliń-
skiego architektonicznego kompleksu. Studja wreszcie M. Fried-
berga, W. Zakrzewskiego i W. Semkowicza, mało dotychczas
uwzględniane przez monografistów przedmiotu, naświetliły również
odmiennie podłoża procesów historycznych, jakie towarzyszą erekcji
rotundy św. Prokopa oraz bazyliki premonstrateńskiej. Zasadnicze
wszakże światło rzucają w tym względzie badania, uskutecznione
przez Zakład w roku ubiegłym.
1.
Punktem zwrotnym w uformowaniu nowego poglądu na dzieje
budowlane Strzelna stało się odsłonięcie w r. ub. fundamentów
donjonu, usytuowanego w pobliżu północnego ramienia transeptu
dzisiejszej bazyliki norbertańskiej. Ujawnienie jego istnienia wytło-
maczyło rolę rotundy św. Prokopa, będącej zapewne fundacją ko-
mesa Janusza z lat przed 1145; budowla ta, wzniesiona w typie
czeskich rotund XI w. (Liboun, Predni Kopanina, Rip.), stylistycz-
nie należąca do dzieł starszej generacji tego stulecia, pomyślana
została jako kościółek grodowy, istniejącego niegdyś zapewne na
tern miejscu grodziska. Budowa bazyliki premonstrateńskiej, która
nastąpiła prawdopodobnie około r. 1185, z fundacji wojewody ma-
zowieckiego Piotra Wszeborowicza, spowodowała usunięcie stołpu
i co zatem idzie, sprowadziła rolę rotundy św. Prokopa do funkcji
kościoła grzebalnego, o typie karneru.
II.
Analiza form architektonicznych kościoła Norbertanek wska-
zuje na dwufazowość budowy, nietylko chronologiczną, lecz i sty-
listyczną. Zakonnice przybyły tu nie z Chalna, lecz z Kalisza, do-
kąd z kolei sprowadzone zostały ze Steinfeldu, jak to podaje
Le Paige. Zaczęta w ostatniej ćwierci XlI-go w., budowla posuwała
się w myśl saskiego programu budowlanego, adoptowanego wszakże
21
NA TLE SZTUKI ROMAŃSKIEJ W POLSCE
Artykuł niniejszy jest autoreferatem fragmentu większej pracy,
wykonanej w konsekwencji badań, jakie z ramienia Zakładu Archi-
tektury Polskiej i Historji Sztuki przeprowadzałem od dłuższego
czasu nad zabytkami Strzelna, ostatnio przy częściowej współpracy
inż. arch. Jana Zachwatowicza.
Osiągnięte wyniki korygują w pierwszym rzędzie starsze bada-
nia Nowaga, W. Łuszczkiewicza i J. Kohte’go, oraz nowsze M. Gu-
mowskiego i N. Pajzderskiego, a to zarówno pod wzgię.dem rzeczo-
wej analizy zabytku, jak i teoretycznego wartościowania Strzeliń-
skiego architektonicznego kompleksu. Studja wreszcie M. Fried-
berga, W. Zakrzewskiego i W. Semkowicza, mało dotychczas
uwzględniane przez monografistów przedmiotu, naświetliły również
odmiennie podłoża procesów historycznych, jakie towarzyszą erekcji
rotundy św. Prokopa oraz bazyliki premonstrateńskiej. Zasadnicze
wszakże światło rzucają w tym względzie badania, uskutecznione
przez Zakład w roku ubiegłym.
1.
Punktem zwrotnym w uformowaniu nowego poglądu na dzieje
budowlane Strzelna stało się odsłonięcie w r. ub. fundamentów
donjonu, usytuowanego w pobliżu północnego ramienia transeptu
dzisiejszej bazyliki norbertańskiej. Ujawnienie jego istnienia wytło-
maczyło rolę rotundy św. Prokopa, będącej zapewne fundacją ko-
mesa Janusza z lat przed 1145; budowla ta, wzniesiona w typie
czeskich rotund XI w. (Liboun, Predni Kopanina, Rip.), stylistycz-
nie należąca do dzieł starszej generacji tego stulecia, pomyślana
została jako kościółek grodowy, istniejącego niegdyś zapewne na
tern miejscu grodziska. Budowa bazyliki premonstrateńskiej, która
nastąpiła prawdopodobnie około r. 1185, z fundacji wojewody ma-
zowieckiego Piotra Wszeborowicza, spowodowała usunięcie stołpu
i co zatem idzie, sprowadziła rolę rotundy św. Prokopa do funkcji
kościoła grzebalnego, o typie karneru.
II.
Analiza form architektonicznych kościoła Norbertanek wska-
zuje na dwufazowość budowy, nietylko chronologiczną, lecz i sty-
listyczną. Zakonnice przybyły tu nie z Chalna, lecz z Kalisza, do-
kąd z kolei sprowadzone zostały ze Steinfeldu, jak to podaje
Le Paige. Zaczęta w ostatniej ćwierci XlI-go w., budowla posuwała
się w myśl saskiego programu budowlanego, adoptowanego wszakże
21