DOI issue:
Nr. 4
DOI article:Zajczyk, Siméon: Architektura barokowych bóżnic murowanych w Polsce: (Zagadnienia i systematyka materjału zabytkowego)
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.35188#0197
rzucono zupełnie pomysł bimy kaplicowej. Przy omówieniu epok
późniejszych ograniczam się do bardziej ogólnego zreferowania
materjału zabytkowego. W bóżnicach XVII-go wieku rzuca się
w oczy naogół spotykany schematyzm w kształtowaniu członów
architektonicznych, jak głowica, gzyms, wspornik i t. d. oraz ubogie
i skąpe ich stosowanie. Cały wysiłek kieruje budowniczy na ogól-
ną konstrukcję bryły. Dopiero w wieku XVIII przejawia się pewna
dążność do zindywidualizowania formy, jako przykład przytoczę
słupy z bóżnicy w Druji (rok 1765—6), albo szczegóły architekto-
niczne w bóżnicy w Maciejowie (ryc. 4, rok wykończenia budowy i deko-
racji 1781, dzieło nieznanego dotychczas Ezechiela syna Mojżesza
z Sokala). Architektura bóżniczna XVII i XVIII w., a zwłaszcza
niektóre jej odmiany robią wrażenie koncepcji wybitnego archi-
tekta, opracowanej i zrealizowanej w znacznej mierze przez prze-
ciętnych rzemieślników. Nasuwa się tu potrzeba rozwiązania autor-
stwa najstarszych typów dziewięciopolówki. Z wieku XVI znamy
kilku architektów Włochów, którzy budowali bóżnice, lecz z wieku
XVII zwłaszcza jego pierwszej połowy są dotychczas nieznani. W za-
chowanym protokóle t. zw. sejmu Żydów litewskich (1623— 1761),
który odzwierciedla nieomal całe życie żydowskie ówczesne, zarów-
no prywatne, jak i publiczne, o budownictwie bóżnicznem — głu-
cho. Przytaczając powyższy fakt, zaznaczam potrzebę dalszych po-
szukiwań, któreby miały na celu skonkretyzowania udziału żydow-
skiej myśli teologicznej w powstaniu bóżnicy barokowej. Udział
Żydów budowniczych w architekturze bóżnicznej dał się stwierdzić
dopiero w końcu wieku XVII, a zwłaszcza i w pierwszym rzędzie
w w. XVIII.
WYKAZ WAŻNIEJSZEJ LITERATURY.
A. Grotte: Deutsche, bóhmische und polnische Synagogentypen. Berlin
1915.
R. Krautheimer: Mittelalterliche Synagogen. Berlin 1927.
A. Szyszko - Bohusz: Materjaty do architektury bóżnic w Polsce. Prace
Kom. Hist. Sztuki t. IV, zeszyt 1. 1927.
M. Bałaban: Zabytki historyczne Żydów w Polsce. Warszawa, 1929.
Enciciopaedia Judaica, t. 111. Berlin 1930 [/?. Wischnitzer].
Jiidisches Lexicon, t. 1. Berlin 1930, str. 804—810. [Alf. Grotte].
Pozatem dzieła historyczne M. Bałabana, M. Schorra, M. Bersohna i in-
nych. Większość podanych dat stanowi rezultat własnych badań autora. Tek-
stu inskrypcyj bóżnicy w Tykocinie, w których zawarty jest rok jej powstania,
udzielił mi łaskawie mec. Adam Kohn. Ryc. 4 z fotografji Ed. Hersteina, ryc.
2, 3 i 5 w/g. zdjęć autora, ryc. 1 i 6 w/g. pomiarów Zakładu Architektury Polskiej
i Historji Sztuki Politechniki Warszawskiej.
195
późniejszych ograniczam się do bardziej ogólnego zreferowania
materjału zabytkowego. W bóżnicach XVII-go wieku rzuca się
w oczy naogół spotykany schematyzm w kształtowaniu członów
architektonicznych, jak głowica, gzyms, wspornik i t. d. oraz ubogie
i skąpe ich stosowanie. Cały wysiłek kieruje budowniczy na ogól-
ną konstrukcję bryły. Dopiero w wieku XVIII przejawia się pewna
dążność do zindywidualizowania formy, jako przykład przytoczę
słupy z bóżnicy w Druji (rok 1765—6), albo szczegóły architekto-
niczne w bóżnicy w Maciejowie (ryc. 4, rok wykończenia budowy i deko-
racji 1781, dzieło nieznanego dotychczas Ezechiela syna Mojżesza
z Sokala). Architektura bóżniczna XVII i XVIII w., a zwłaszcza
niektóre jej odmiany robią wrażenie koncepcji wybitnego archi-
tekta, opracowanej i zrealizowanej w znacznej mierze przez prze-
ciętnych rzemieślników. Nasuwa się tu potrzeba rozwiązania autor-
stwa najstarszych typów dziewięciopolówki. Z wieku XVI znamy
kilku architektów Włochów, którzy budowali bóżnice, lecz z wieku
XVII zwłaszcza jego pierwszej połowy są dotychczas nieznani. W za-
chowanym protokóle t. zw. sejmu Żydów litewskich (1623— 1761),
który odzwierciedla nieomal całe życie żydowskie ówczesne, zarów-
no prywatne, jak i publiczne, o budownictwie bóżnicznem — głu-
cho. Przytaczając powyższy fakt, zaznaczam potrzebę dalszych po-
szukiwań, któreby miały na celu skonkretyzowania udziału żydow-
skiej myśli teologicznej w powstaniu bóżnicy barokowej. Udział
Żydów budowniczych w architekturze bóżnicznej dał się stwierdzić
dopiero w końcu wieku XVII, a zwłaszcza i w pierwszym rzędzie
w w. XVIII.
WYKAZ WAŻNIEJSZEJ LITERATURY.
A. Grotte: Deutsche, bóhmische und polnische Synagogentypen. Berlin
1915.
R. Krautheimer: Mittelalterliche Synagogen. Berlin 1927.
A. Szyszko - Bohusz: Materjaty do architektury bóżnic w Polsce. Prace
Kom. Hist. Sztuki t. IV, zeszyt 1. 1927.
M. Bałaban: Zabytki historyczne Żydów w Polsce. Warszawa, 1929.
Enciciopaedia Judaica, t. 111. Berlin 1930 [/?. Wischnitzer].
Jiidisches Lexicon, t. 1. Berlin 1930, str. 804—810. [Alf. Grotte].
Pozatem dzieła historyczne M. Bałabana, M. Schorra, M. Bersohna i in-
nych. Większość podanych dat stanowi rezultat własnych badań autora. Tek-
stu inskrypcyj bóżnicy w Tykocinie, w których zawarty jest rok jej powstania,
udzielił mi łaskawie mec. Adam Kohn. Ryc. 4 z fotografji Ed. Hersteina, ryc.
2, 3 i 5 w/g. zdjęć autora, ryc. 1 i 6 w/g. pomiarów Zakładu Architektury Polskiej
i Historji Sztuki Politechniki Warszawskiej.
195