DOI Heft:
Nr. 1
DOI Artikel:Białostocki, Jan: Barok: styl - epoka - postawa
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.41524#0026
JAN BIAŁOSTOCKI
II. 2. Ocoltan (Meksyk), kościół barokowy.
wyraźnie estetycznego. Podobno w warsztatach sto-
larskich już wcześniej używano takiego słowa na
określenie pewnych wygięć w meblach a malarze na-
zywali w ten sposób zatarcie konturów i miękkość
zarysu, ale nawet gdy Prezydent de Brosses w r. 1739
nazywa „barokowym" pałac Pamfili w Rzymie, jest
to jeszcze zupełnie wyjątkowe12. Jednak już w po-
łowie XVIII wieku przede wszystkim we Francji
kształtuje się estetyczne znaczenie terminu, a nawet
następuje powiązanie go z pewnymi przejawami sztu-
ki XVII i XVIII wieku. W Encyklopedii Diderota
czytamy:
„Baroąue, adjectif en architecture, est une
nuance de bizarre. II en est, si Ton veut, le
raffinement, ou, s’il etait possible de le dire,
l’abus, il en est le superlatif. L’idee du baroąue
entraine avec soi celle du ridicule pousse
a l’exces. Borromini a donnę les plus grands
modeles de bizarrerie et Guarini peut passer
pour le maitre du baroąue"13.
Rychło później pojęcie przeniesione zostało na mu-
zykę i w r. 1768 Jean Jacąues Rousseau pisał w swym
Dictionnaire de Musiąue:
„baroąue — celle, dont 1’harmonie est confuse,
chargee de modulation et de dissonances, le
chant dur et peu naturel, 1’intonation difficile
et le mouvement contraint"14.
Następny krok to zdecydowane powiązanie tego
terminu stylistycznego z dziełami powstałymi w okre-
ślonym okresie, od schyłku XVI do początków XVIII
wieku. Zanim określenie „barokowy" przylgnęło do
sztuki tego okresu, była ona charakteryzowana ne-
gatywnie przede wszystkim przez walczących z nią
teoretyków klasycyzmu artystycznego (przede wszyst-
kim architektonicznego), na przykład Teofilo Gallac-
cini (już 1621; wyd. dopiero 1767 I5 *) czy Belloriego10.
Milizia, w duchu neoklasycyzmu zwalczający barok
posługuje się już tym terminem, łącząc go z Borro-
minim, Guarinim, Pozzem, Marchione (szczególnie
chodzi o zakrystię S. Piętro w Rzymie): „Barocco
e super la tivo del bizarro" 17, a w innym miejscu ze-
stawia wcale konsekwentnie przedstawicieli baroku:
„Borromini in Architettura, Bernini in Scultura,
Piętro da Cortona in Pittura, il Cavalier Marino in
Poesia son peste del gusto"18 *.
Ta faza ewolucji idei baroku znajduje w przeszło
pięćdziesiąt lat później kodyfikatora w postaci Ja-
kuba Burckhardta, którego Cicerone z r. 1855 określa
jako barokową nie wszelką sztukę dziwaczną, nie-
zwykłą i nieharmonijną, lecz „zdziwaczały Rene-
sans" t9.
„Die Barockbaukunst — czytamy w Cicero-
ne — spricht dieselbe Sprache wie die Renais-
sance, aber einen verwilderten Dialekt davon“ 20.
Dalsze losy „baroku" były podobne do dziejów
innych pojęć stylistycznych, powstałych z negatyw-
nych określeń estetycznych, jak gotyk i manieryzm.
Stopniowo ze zdegenerowanego Renesansu, oceniane-
go wedle kryteriów właściwych dla innej epoki —
klasycyzmu szesnastego lub osiemnastego wieku —
barok stał się autonomiczną, pełnoprawną kategorią
stylową. Nastąpiło to okrągło siedemdziesiąt lat temu.
W 1887 r. ukazał się pierwszy tom historii stylu ba-
rokowego, opracowany przez zasłużonego dla badań
także nad polskim barokiem Corneliusa Gurlitta: Ge-
12 w. Welsbach, Barock ais Stilphaenomen, „Deutsche
Vlerteljahresschr. f. Llteraturwlss. u. Geistesgesch.", II, 1924,
s. 225 nn; Tlntelnot, s. 15.
13 Diderot 1 D’ Al em ber t, Encyclopćdie, Parls, II,
1758, cyt. Tlntelnot, s. 19 n.
14 J. Mueller, jw., s. 421.
15 T. G a 11 a c c i n i, Trattato sopra gli errori degli archi-
tetti 1621, ed. Venezia 1767, cyt. E. Kaufmann, Architec¬
ture of the Age of Reason, Cambridge, Mass. 1955, s. 100.
1B G. P. B e 11 o r i, L’Idea del Pittore, dello Scultore
e dell’ Architetto etc., w Le Vite de’ Pittori, Scultori et Archi-
tetti moderni, Roma 1672: „Tanto che deformando gil ealflcl
e le cittó e le memorle, freneticano angoli, spezzature e di-
storcimentl di linee, scompongono basi, capitelli e colonne,
eon frottole dl stucchl, trituml e sproportloni...", cyt. wg prze-
druku: E. Panofsky, Idea. Contrihuto alla storia dell>
estetica, Firenze 1952 (oryg. nlem. 1924), s. 190.
u Milizia, Dizionario delle belle arti e del disegno,
Bassano 1797, cyt. wg Tlntelnota, s. 21.
18 Milizia, Dizionario, s. 214 oraz Memorie degli Archi-
tetti Antichi e Moderni, II, 157, cyt. wg L. Anceschl, jw.,
s. 55.
m R u s k 1 n (Stones of Venice, 1851, III/3) mówił o „gro-
teskowym renesansie".
20 J. Burckhardt, Cicerone, Kroner Taschenausgabe,
Stuttgart, b. r., s. 348.
14
II. 2. Ocoltan (Meksyk), kościół barokowy.
wyraźnie estetycznego. Podobno w warsztatach sto-
larskich już wcześniej używano takiego słowa na
określenie pewnych wygięć w meblach a malarze na-
zywali w ten sposób zatarcie konturów i miękkość
zarysu, ale nawet gdy Prezydent de Brosses w r. 1739
nazywa „barokowym" pałac Pamfili w Rzymie, jest
to jeszcze zupełnie wyjątkowe12. Jednak już w po-
łowie XVIII wieku przede wszystkim we Francji
kształtuje się estetyczne znaczenie terminu, a nawet
następuje powiązanie go z pewnymi przejawami sztu-
ki XVII i XVIII wieku. W Encyklopedii Diderota
czytamy:
„Baroąue, adjectif en architecture, est une
nuance de bizarre. II en est, si Ton veut, le
raffinement, ou, s’il etait possible de le dire,
l’abus, il en est le superlatif. L’idee du baroąue
entraine avec soi celle du ridicule pousse
a l’exces. Borromini a donnę les plus grands
modeles de bizarrerie et Guarini peut passer
pour le maitre du baroąue"13.
Rychło później pojęcie przeniesione zostało na mu-
zykę i w r. 1768 Jean Jacąues Rousseau pisał w swym
Dictionnaire de Musiąue:
„baroąue — celle, dont 1’harmonie est confuse,
chargee de modulation et de dissonances, le
chant dur et peu naturel, 1’intonation difficile
et le mouvement contraint"14.
Następny krok to zdecydowane powiązanie tego
terminu stylistycznego z dziełami powstałymi w okre-
ślonym okresie, od schyłku XVI do początków XVIII
wieku. Zanim określenie „barokowy" przylgnęło do
sztuki tego okresu, była ona charakteryzowana ne-
gatywnie przede wszystkim przez walczących z nią
teoretyków klasycyzmu artystycznego (przede wszyst-
kim architektonicznego), na przykład Teofilo Gallac-
cini (już 1621; wyd. dopiero 1767 I5 *) czy Belloriego10.
Milizia, w duchu neoklasycyzmu zwalczający barok
posługuje się już tym terminem, łącząc go z Borro-
minim, Guarinim, Pozzem, Marchione (szczególnie
chodzi o zakrystię S. Piętro w Rzymie): „Barocco
e super la tivo del bizarro" 17, a w innym miejscu ze-
stawia wcale konsekwentnie przedstawicieli baroku:
„Borromini in Architettura, Bernini in Scultura,
Piętro da Cortona in Pittura, il Cavalier Marino in
Poesia son peste del gusto"18 *.
Ta faza ewolucji idei baroku znajduje w przeszło
pięćdziesiąt lat później kodyfikatora w postaci Ja-
kuba Burckhardta, którego Cicerone z r. 1855 określa
jako barokową nie wszelką sztukę dziwaczną, nie-
zwykłą i nieharmonijną, lecz „zdziwaczały Rene-
sans" t9.
„Die Barockbaukunst — czytamy w Cicero-
ne — spricht dieselbe Sprache wie die Renais-
sance, aber einen verwilderten Dialekt davon“ 20.
Dalsze losy „baroku" były podobne do dziejów
innych pojęć stylistycznych, powstałych z negatyw-
nych określeń estetycznych, jak gotyk i manieryzm.
Stopniowo ze zdegenerowanego Renesansu, oceniane-
go wedle kryteriów właściwych dla innej epoki —
klasycyzmu szesnastego lub osiemnastego wieku —
barok stał się autonomiczną, pełnoprawną kategorią
stylową. Nastąpiło to okrągło siedemdziesiąt lat temu.
W 1887 r. ukazał się pierwszy tom historii stylu ba-
rokowego, opracowany przez zasłużonego dla badań
także nad polskim barokiem Corneliusa Gurlitta: Ge-
12 w. Welsbach, Barock ais Stilphaenomen, „Deutsche
Vlerteljahresschr. f. Llteraturwlss. u. Geistesgesch.", II, 1924,
s. 225 nn; Tlntelnot, s. 15.
13 Diderot 1 D’ Al em ber t, Encyclopćdie, Parls, II,
1758, cyt. Tlntelnot, s. 19 n.
14 J. Mueller, jw., s. 421.
15 T. G a 11 a c c i n i, Trattato sopra gli errori degli archi-
tetti 1621, ed. Venezia 1767, cyt. E. Kaufmann, Architec¬
ture of the Age of Reason, Cambridge, Mass. 1955, s. 100.
1B G. P. B e 11 o r i, L’Idea del Pittore, dello Scultore
e dell’ Architetto etc., w Le Vite de’ Pittori, Scultori et Archi-
tetti moderni, Roma 1672: „Tanto che deformando gil ealflcl
e le cittó e le memorle, freneticano angoli, spezzature e di-
storcimentl di linee, scompongono basi, capitelli e colonne,
eon frottole dl stucchl, trituml e sproportloni...", cyt. wg prze-
druku: E. Panofsky, Idea. Contrihuto alla storia dell>
estetica, Firenze 1952 (oryg. nlem. 1924), s. 190.
u Milizia, Dizionario delle belle arti e del disegno,
Bassano 1797, cyt. wg Tlntelnota, s. 21.
18 Milizia, Dizionario, s. 214 oraz Memorie degli Archi-
tetti Antichi e Moderni, II, 157, cyt. wg L. Anceschl, jw.,
s. 55.
m R u s k 1 n (Stones of Venice, 1851, III/3) mówił o „gro-
teskowym renesansie".
20 J. Burckhardt, Cicerone, Kroner Taschenausgabe,
Stuttgart, b. r., s. 348.
14