Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (20.1958)

DYSKUSJA

przed oczami: Bizancjum i Ruś. Blokowa, wydrążona
głębokimi, przypominającymi okna weneckiego San
Marco lub Hagia Sophia, otworami forma, ukorono-
wana kopułami, z których główna wznosi się na wy-
sokim tamburze oświetlonym romańsko zarysowany-
mi oknami, — kościół ten przywodzi na myśl budow-
nictwo obszaru bizantyńskiego a nawet Moskwy i No-
wogrodu. Wielość powiązań zachodnio-wschodnich cha-
rakterystycznych dla naszej sztuki XVII wieku pozwa-
la patrzeć na te podobieństwa bez zbytniego scepty-
cyzmu.
Kto wie, czy odrębność i pewna niezwykłość naszej
sztuki w końcu XVI i w XVII wieku nie jest w dużej
mierze uwarunkowana szczególnym splotem elementów
włoskiego manieryzmu (z którego korzystaliśmy, jak
cała Europa, pomijając wzory dzieł klasycznego rene-

sansu) 10 i inspiracji orientalnych. Tych kilka uwag
spisałem pod wrażeniem wizyty w Grodzisku, chcąc
podkreślić konieczność gruntownego zbadania tego
dzieła, w którym wspomniane, typowe dla Polski za-
chodnio-wschodnie powiązanie znalazło jedyna
w swoim rodzaju i niezwykle fascynującą realizację.
Jan Białostocki
10 A. Blunt, Art and Architecture in France: 1500—1700,
London 1953, s. 37: „In fact France has passed from imitatlng
a late Quattrocento style in the earlier part of the relgn
to experimenting in Mannerlst princlples, skipping High Re-
naissance decorations just as she had sklpped Bramante’s
style in architecture".

W SPRAWIE MIAST WIELKOPOLSKICH
LOKOWANYCH OD POCZĄTKU XVI W. DO R. 1793*

Problemy urbanistyczne Wielkopolski okresu od
pocz. XVI w. do r. 1793 nie stanowiły dotąd nigdy
przedmiotu osobnych badań, jeśli nie liczyć drobnych
artykułów poświęconych oderwanym fragmentom za-
gadnienia. Literaturę dotyczącą dziejów miast Wiel-
kopolskich w tym okresie omówiła w swym artykule
Z. Kulejewska (Ze studiów nad zagadnieniem, lokacji
miejskich w Wielkopolsce w XVI—XVIII w., „Prze-
gląd Zachodni" 1953, nr 9—10, s. 180 i n.). Literatura
ta, stosunkowo bogata w ilość pozycji, wykazuje brak
opracowań syntetycznych, poprawnych pod względem
metody i nietendencyjnych. Poświęcona jest zasadniczo
dziejom politycznym i gospodarczym, w pewnej mierze
także społecznym. Zagadnieniem rozwoju i ukształto-
wania przestrzennego miast nie zajmuje się zupełnie.
Tymczasem zagadnienie to zasługuje na uwagę już
choćby ze względu na wysoką cyfrę nowych miast,
które w tym okresie założono na terenie Wielkopol-
ski (tj. województwa poznańskiego i kaliskiego, od
1768 także gnieźnieńskiego). Według dotychczasowych
badań powstało w tym czasie 66 miast, z czego 44 to
nowe miasta, a 22 tak zwane nowe miasta, czyli ośrod-
ki lokowane przy starszych, dawniej istniejących orga-
nizmach miejskich. Wysoka cyfra interesujących nas
ośrodków i ich rozproszenie w terenie, brak jakichkol-
wiek opracowań wstępnych, niewielka ilość dawnych
historycznych planów, stanowią poważne utrudnienie
w opracowaniu tematu, który wymaga wielu wnikli-
wych i czasochłonnych badań. Poniższa notatka oparta
głównie na analizie map w skali 1 : 25 000 i autopsji
części (49) miast w terenie pragnie jedynie zwrócić
uwagę na istnienie tego zagadnienia i na pewne jego
aspekty.
W XVI w. lokowano 19 osad miejskich, w tym
3 przy ośrodkach już poprzednio istniejących. Niektóre
z nich nie odegrały żadnej roli gospodarczej i w tej
chwili nie wykazują żadnych cech, które mogłyby
znamionować dawny miejski charakter. Do nich na-
leżą np. Korab, Bytyń, Sobótka, maleńkie osady nie
posiadające nawet placu targowego, czasami pozba-
wione nawet kościoła (Korab). Między pozostałymi
przeważają miasta, które jakkolwiek nieokazałe to po-
siadają już jednak z reguły place targowe. Bardzo
często występują one w kształcie prostokąta zbliżo-
nego do kwadratu i nawiązują do głównej drogi prze-
lotowej (Wilczyn, Mielżyn 1517, Jaraczewo 1519, Bar-
cin 1551). Pewną grupę osad charakteryzują silnie wy-

dłużone place targowe. Są one zapewne wynikiem
znacznego poszerzenia osi osady — głównej arterii ko-
munikacyjnej (np. Budzyń r. 1501—1505, Łopienno
r. 1519, Brdów r. 1562, Brudzew przed r. 1579). Naj-
pełniej rozwinięte organizmy miejskie w XVI w. to
Leszno i Piła. Okazałe, bogate w ulice i kościoły, posia-
dające piękny ratusz i liczne murowane domy miesz-
czańskie, Leszno zasadniczo mieści się jeszcze w śred-
niowiecznym repertuarze form urbanistycznych. Na
szczególną uwagę zasługuje plan Piły lokowanej
w 1513 r., jakkolwiek z racji chronologii umieści go
trzeba w grupie miast 17-wiecznych, gdyż po pożarze,
który w 1626 r. strawił osadę, wytyczono ją na nowo
na zlecenie królowej Konstancji, żony Zygmunta III.
Tak zwane nowe miasta założono w XVI w. jedy-
nie przy trzech ośrodkach: Poznaniu (r. 1562), Koź-
minie (r. 1518) i Grodzisku (r. 1593). We wszystkich
trzech wypadkach posiadają one rynki prostokątne,
lecz stopień powiązania ze starym, średniowiecznym
organizmem miejskim jest w każdym wypadku od-
mienny. Miasteczko np. założono w stosunkowo znacz-
nym oddaleniu od Poznania średniowiecznego, na prze-
ciwległym brzegu Warty. W Koźminie nowe miasto
przytyka do raczej drugorzędnej drogi, wiodącej na
Pleszew. Najbardziej interesujący jest to najpóźniej-
szy, pochodzący ze schyłku XVI w. przykład nowe-
go miasta w Grodzisku. Jak zdają się wskazywać za-
chowane plany, próbowano tu połączyć oba człony
(tj. miasto średniowieczne i nowe) w jedną całość
kompozycyjną poprzez sprzęgnięcie ich wspólną ar-
terią komunikacyjną. Sprawa ta wymaga jednak
wnikliwego zbadania, gdyż autopsja w terenie na-
suwa w tej mierze wątpliwości, które pogłębia jesz-
cze fakt istnienia w XVI w., szerokiego pierścienia
umocnień, okalających ośrodek średniowieczny.
Największe nasilenie lokacji przypada na 1. poi.
XVII w. Powstaje wówczas 21 miast — tym 14 tzw.
nowych. W drugiej połowie założono 8 miast — w tym
4 tzw. nowe. Między miastami lokowanymi w XVII w.
* Wypowiedź poniższa nie wygłoszona w czasie trwania
sesji poznańskiej, została nadesłana do redakcji jako głos
w dyskusji na marginesie referatu zbiorowego Sztuka baroku
w Wielkopolsce. Ze względu na istotne dla omawianej epoki
problemy urbanistyczne — pominięte przez referentów 1 dys-
kutantów — uważaliśmy za słuszne włączyć tę wypowiedź do
dyskusji (red.).

125