DOI Heft:
Nr. 3/4
DOI Artikel:Kronika Stowarzyszenia Historyków Sztuki
DOI Artikel:Myślińska, Janina: Pałac biskupi w Ciążeniu
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.41524#0416
KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI
JANINA MYŚDIŃSKA
PAŁAC BISKUPI W CIĄŻENIU
II. 1. Ciążeń, pałac biskupi, elewa-
cja południowa, (fot. PIS)
Wieś Ciążeń od 1260—18(18 r. była
własnością biskupów poznańskich.
Dokument z 1884 r. sugeruje, że ist-
niał tu zamek obronny. Ślady zamku
nie zachowały się; także najstarsza
z zachowanych rewizji dóbr bisku-
pich z 1664 r. .nie zawiera o nim
żadnej wzmianki. Z opisu z ,1664 ń.
wynika, że zabudowania dworskie i
ogród były mocno zniszczone; więk-
szej rezydencji biskupiej nie wymie-
nia się. Dopiero biskup Jan Tarło
(1723-312) wzniósł pałacyk, który
szybko uległ zniszczeniu, a jedyną
pozostałością po nim są widoczne
fragmenty fundamentów.
Obecny pałac wraz z. galerią, pa-
wilonem i oficyną zbudowany został
dla bpa Teodora Czartoryskiego
(17®9-'68). Data rozpoczęcia budowy
pałacu nie jest znana, ale przypusz-
czać należy, że przypada na ostatnie
lata życia fundatora; po roku 1758
bowiem bp T. Czartoryski coraz wię-
cej uwagi poświęcał diecezji poznań-
skiej rezydując w Dolsku i wzno-
sząc różne budowle. Do fundacji je-
go należy zaliczyć: kościół parafial-
ny w Krobi (ukończony w 1773 r.)
plebanię i dwa pawilony w Dolsku,
restaurację katedry poznańskiej i ko-
ściół w Ciążeniu w l'76O r.
Zapewne w tym okresie z myślą
o stałym przebywaniu w swej diece-
zji biskup zapragnął zbudować oka-
załą rezydencję, a malownicze poło-
żenie Ciążenia nad. Wartą, odpowia-
dało temu celowi. W roku śmierci
fundatora (.1768) pałac był już wznie-
siony, ale nie wykończony, podobnie
jak i pawilon z oficyną. W głównym
korpusie zamieszkane było tylko dru-
gie piętro, natomiast na parterze i
pierwszym piętrze brak było okien,
podłóg i drzwi'. Elewacje w części
na zebraniu naukowym Oddziału
parterowej nie były otynkowane'.
Zachodni pawilon wewnątrz nie był
wykończony, a przylegająca do nie-
go oficyna tylko do połowy wymu-
rowana.
Za następcy Czartoryskiego, bpa
Andrzeja Młodziejowskiego (1768-80)
zabudowania pałacowe pozostawały
nadal niewykończone, aż do objęcia
biskupstwa przez Ignacego Raczyń-
skiego (1794—1818). Raczyński objąw-
szy biskupstwo poznańskie w 1794 r.
ze względu na zaburzenia polityczne
osiadł w Ciążeniu. Zapewne on to
dokończył urządzenia wnętrz budo-
wli pałacowych, dzięki czemu przy-
pisywano mu rolę fundatora.
Założenie budowli pałacowych w
Ciążeniu rozwinięte zostało w opar-
ciu o wyzyskanie dogodnego terenu
między doliną rzeki Warty, a trak-
tem biegnącym przez wieś, łączącym
Pyzdry z Koninem. Centralny ele-
ment całej kompozycji stanowi bu-
dynek pałacowy, połączony od za-
chodu wąisiką galerią z pawilonem
poprzedzonym i ujętym z boku ofi-
cyną. Od wschodniej i południowej
strony nałąc otoczony jest ogrodem,
od zachodu przylegają doń zabudo-
wania gospodarcze!. Trzyikondygna-
cjowy korpus główny, założony na
planie prostokąta (38,60 x 16,60) po-
siada symetrycznie rozplanowane,
dwutraktowe wnętrze w dwóch dol-
nych kondygnacjach oparte na syste-
mie amfiladowym, w trzeciej zaś
kondygnacji pokoje połączone kory-
tarzem. Główna klatka schodowa
prowadzi do sal recepcyjnych na
pierwszym piętrze. Projektowane
boczne klatki schodowe w galeriach
(zrealizowana została tylko zachod-
nia) miały łączyć pawilony z pała-
cem; jednocześnie narożnikowe po-
koje pałacu uzyskiwały połączenie
z drugim piętrem, w związku z
wciągnięciem klatki schodowej w ob-
ręb pałacu w drugiej kondygnacji.
W dwóch reprezentacyjnych sa-
lach pierwszego piętra zachowała się
na plafonach rokokowa dekoracja
stiukowa, operująca bogatym reper-
tuarem motywów zdobniczych. Na
szczególną uwagę zasługuje repre-
zentacyjny salon znajdujący się na
osi od strony południowej. Posiada
on bogato dekorowaną fasetę, którą
wypełniają symetrycznie rozmiesz-
czone rokokowe kartusze uwieńczo-
ne ptakami i gałązkami róż. W kar-
tuszach występują elementy archi-
tektury, putta wsparte na skałach
Poznańskiego w dniu 10.VI.1957 r.)
i fantazyjnie traktowane drzewa.
Fasetę między kartuszami wypełnia-
ją strzępy skał, fale morskie, moty-
wy stalaktytowe, stylizowane drze-
wa i dekoracyjne budowle. Środek
plafonu zdobią motywy ornamenta-
cyjine w kształcie rozety, z muszelek
i gałązek z różyczkami. Przylegający
salon po prawej stronie wykazuje ten
sam rodzaj dekoracji z tą różnicą,
że części fasety między kartuszami
nie są dekorowane. Kartusze wypeł-
niają sceny rodzajowe z życia wiej-
skiego jak orka, polowanie i in. De-
korację tych sal cechuje lekkość,
wdzięk i wytworność. Rodzajowe
przedstawienia sielskiego życia wiej-
skiego, charakteryzują się miękki-
mi liniami form plastycznych i dają
silne efekty światłocienowe, szcze-
gólnie w zaokrąglonych narożnikach.
Przy całej swojej ozdobności i bo-
gactwie motywów, dekoracja ta za-
chowała przejrzystość i delikatność,
świadcząc o wysokim poziomie tech-
niki wykonawców.
Bryła pałacu, z parterem wyod-
rębnionym silnie akcentowanym
gzymsem, rozczłonkowana jest płas-
kimi ryzalitami, zwieńczonymi w ele-
wacji ogrodowej przyczółkami, pier-
wotnie połączonymi (balustradą i
zwieńczonymi rzeźbami. Sylwetę bu-
dynku ożywiały porte-fenetry nada-
jąc jej pewną elegancję i lekkość,
akcentując jej wertykalizm, podkre¬
śl. 2. Ciążeń, rzut parteru pałacu.
II. 3. Ciążeń, rzut I piętra pałacu
404
JANINA MYŚDIŃSKA
PAŁAC BISKUPI W CIĄŻENIU
II. 1. Ciążeń, pałac biskupi, elewa-
cja południowa, (fot. PIS)
Wieś Ciążeń od 1260—18(18 r. była
własnością biskupów poznańskich.
Dokument z 1884 r. sugeruje, że ist-
niał tu zamek obronny. Ślady zamku
nie zachowały się; także najstarsza
z zachowanych rewizji dóbr bisku-
pich z 1664 r. .nie zawiera o nim
żadnej wzmianki. Z opisu z ,1664 ń.
wynika, że zabudowania dworskie i
ogród były mocno zniszczone; więk-
szej rezydencji biskupiej nie wymie-
nia się. Dopiero biskup Jan Tarło
(1723-312) wzniósł pałacyk, który
szybko uległ zniszczeniu, a jedyną
pozostałością po nim są widoczne
fragmenty fundamentów.
Obecny pałac wraz z. galerią, pa-
wilonem i oficyną zbudowany został
dla bpa Teodora Czartoryskiego
(17®9-'68). Data rozpoczęcia budowy
pałacu nie jest znana, ale przypusz-
czać należy, że przypada na ostatnie
lata życia fundatora; po roku 1758
bowiem bp T. Czartoryski coraz wię-
cej uwagi poświęcał diecezji poznań-
skiej rezydując w Dolsku i wzno-
sząc różne budowle. Do fundacji je-
go należy zaliczyć: kościół parafial-
ny w Krobi (ukończony w 1773 r.)
plebanię i dwa pawilony w Dolsku,
restaurację katedry poznańskiej i ko-
ściół w Ciążeniu w l'76O r.
Zapewne w tym okresie z myślą
o stałym przebywaniu w swej diece-
zji biskup zapragnął zbudować oka-
załą rezydencję, a malownicze poło-
żenie Ciążenia nad. Wartą, odpowia-
dało temu celowi. W roku śmierci
fundatora (.1768) pałac był już wznie-
siony, ale nie wykończony, podobnie
jak i pawilon z oficyną. W głównym
korpusie zamieszkane było tylko dru-
gie piętro, natomiast na parterze i
pierwszym piętrze brak było okien,
podłóg i drzwi'. Elewacje w części
na zebraniu naukowym Oddziału
parterowej nie były otynkowane'.
Zachodni pawilon wewnątrz nie był
wykończony, a przylegająca do nie-
go oficyna tylko do połowy wymu-
rowana.
Za następcy Czartoryskiego, bpa
Andrzeja Młodziejowskiego (1768-80)
zabudowania pałacowe pozostawały
nadal niewykończone, aż do objęcia
biskupstwa przez Ignacego Raczyń-
skiego (1794—1818). Raczyński objąw-
szy biskupstwo poznańskie w 1794 r.
ze względu na zaburzenia polityczne
osiadł w Ciążeniu. Zapewne on to
dokończył urządzenia wnętrz budo-
wli pałacowych, dzięki czemu przy-
pisywano mu rolę fundatora.
Założenie budowli pałacowych w
Ciążeniu rozwinięte zostało w opar-
ciu o wyzyskanie dogodnego terenu
między doliną rzeki Warty, a trak-
tem biegnącym przez wieś, łączącym
Pyzdry z Koninem. Centralny ele-
ment całej kompozycji stanowi bu-
dynek pałacowy, połączony od za-
chodu wąisiką galerią z pawilonem
poprzedzonym i ujętym z boku ofi-
cyną. Od wschodniej i południowej
strony nałąc otoczony jest ogrodem,
od zachodu przylegają doń zabudo-
wania gospodarcze!. Trzyikondygna-
cjowy korpus główny, założony na
planie prostokąta (38,60 x 16,60) po-
siada symetrycznie rozplanowane,
dwutraktowe wnętrze w dwóch dol-
nych kondygnacjach oparte na syste-
mie amfiladowym, w trzeciej zaś
kondygnacji pokoje połączone kory-
tarzem. Główna klatka schodowa
prowadzi do sal recepcyjnych na
pierwszym piętrze. Projektowane
boczne klatki schodowe w galeriach
(zrealizowana została tylko zachod-
nia) miały łączyć pawilony z pała-
cem; jednocześnie narożnikowe po-
koje pałacu uzyskiwały połączenie
z drugim piętrem, w związku z
wciągnięciem klatki schodowej w ob-
ręb pałacu w drugiej kondygnacji.
W dwóch reprezentacyjnych sa-
lach pierwszego piętra zachowała się
na plafonach rokokowa dekoracja
stiukowa, operująca bogatym reper-
tuarem motywów zdobniczych. Na
szczególną uwagę zasługuje repre-
zentacyjny salon znajdujący się na
osi od strony południowej. Posiada
on bogato dekorowaną fasetę, którą
wypełniają symetrycznie rozmiesz-
czone rokokowe kartusze uwieńczo-
ne ptakami i gałązkami róż. W kar-
tuszach występują elementy archi-
tektury, putta wsparte na skałach
Poznańskiego w dniu 10.VI.1957 r.)
i fantazyjnie traktowane drzewa.
Fasetę między kartuszami wypełnia-
ją strzępy skał, fale morskie, moty-
wy stalaktytowe, stylizowane drze-
wa i dekoracyjne budowle. Środek
plafonu zdobią motywy ornamenta-
cyjine w kształcie rozety, z muszelek
i gałązek z różyczkami. Przylegający
salon po prawej stronie wykazuje ten
sam rodzaj dekoracji z tą różnicą,
że części fasety między kartuszami
nie są dekorowane. Kartusze wypeł-
niają sceny rodzajowe z życia wiej-
skiego jak orka, polowanie i in. De-
korację tych sal cechuje lekkość,
wdzięk i wytworność. Rodzajowe
przedstawienia sielskiego życia wiej-
skiego, charakteryzują się miękki-
mi liniami form plastycznych i dają
silne efekty światłocienowe, szcze-
gólnie w zaokrąglonych narożnikach.
Przy całej swojej ozdobności i bo-
gactwie motywów, dekoracja ta za-
chowała przejrzystość i delikatność,
świadcząc o wysokim poziomie tech-
niki wykonawców.
Bryła pałacu, z parterem wyod-
rębnionym silnie akcentowanym
gzymsem, rozczłonkowana jest płas-
kimi ryzalitami, zwieńczonymi w ele-
wacji ogrodowej przyczółkami, pier-
wotnie połączonymi (balustradą i
zwieńczonymi rzeźbami. Sylwetę bu-
dynku ożywiały porte-fenetry nada-
jąc jej pewną elegancję i lekkość,
akcentując jej wertykalizm, podkre¬
śl. 2. Ciążeń, rzut parteru pałacu.
II. 3. Ciążeń, rzut I piętra pałacu
404