DOI issue:
Nr. 3/4
DOI article:Kronika Stowarzyszenia Historyków Sztuki
DOI article:Kalinowski, Konstanty: Architektura barokowa opactwa cysterskiego w Lubiążu (1681 - 1739)
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.41524#0415
KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI
II. 3. Lubiąż, elewacja zachodnia
klasztoru, (fot. L. Przymusiński)
Punktem wyjściowym budowy
był plan generalny całego założenia,
powstały zapewne w końcu lat
70-ty-ch XVII w., komponujący od-
raz-u cały kompleks klasztorny wraz
z otoczeniem według jednej zasadni-
czej myśli, wokół starego kościoła
(objaw charakterystycznego konser-
watyzmu powszechnego na terenie
Śląska). Od południa przylega do
kościoła wydłużony prostokąt zabu-
dowań klasztornych z wirydarzem
pośrodku i wysuniętym w kierunku
południowym skrzydłem refektarza
i biblioteki, a od północy dwa usta-
wione do siebie pod kątem prostym
skrzydła pałacu opackiego, tworzą-
ce drugi, północny dziedziniec nie
zamknięty jedynie od wschodu.
Stary kościół klasztorny pozosta-
wiono jalko centrum nowego układu
przestrzennego, komponując całość
według dwóch osi widokowych,
wzdłuż których klasztor był zazwy-
czaj widoczny przejeżdżającym, tzn.
od zachodu i północy. Czworobok
claustr-u-m umieszczono tradycyjnie
po stronie południowej kościoła, wy-
sunięcie ryzalitu refektarza łatwo
tłumaczy -się chęcią zachowania sy-
metrii fasady zachodniej (w gene-
ralnym założeniu najważniejszej),
natomiast dalsze przesunięcie na po-
łudnie skrzydła południowego clau-
strum było utrudnione znacznym
spadkiem terenu. Umieszczenie po-
dobnego symetrycznego czworoboku
od -północy natrafiło na trudności
spowodowane istnieniem Kaplic.
Książęcej i Loretańskiej. Projekto-
dawca wołał możliwie jak najbar-
dziej wydłużyć skrzydło północne
pałacu opackiego, tworząc z niego
d-r-ugi najważniejszy element wido-
kowy -kompozycji. Wielki ogród kla-
sztorny położony pod stoikiem wzgó-
rza na wschód od kościoła klasztor-
nego, przedłuża oś całej kompozycji
centralną aleją prowadzącą do za-
mykającej perspektywę altany ogro-
dowej-.
Cała zaib-udowa klasztoru, z odle-
głości robiąca wrażenie jędrnej bryły,
składa -się z kilku jednakowych
3-kon-dygnacj owych wydłużonych
■blokóiw, nakrytych dwuspadowymi
pr-ostymi dachami. -Są to zupełnie je-
dnolite bloki bez najmniejszych na-
wet ryzalitów, szereg ciężkich sta-
tycznych ma-s pokrytych delikatną
siecią dekoracyjnych podziałów. Na
wszystkich elewacjach są one iden-
tyczne. Na wysokim, wyraźnie wy-
odrębnionym cokole pierwszej kon-
dygnacji wznoszą się kolosalne pila-
stry przebiegające przez pozostałe
dwa piętra, dźwigające szeroki fryz
i niewielki lekki gzyms. Zarzucono
ogólnie przyjęte proporcje poszcze-
gólnych części elewacji, stosowane
we Włoszech czy Austrii (n-p. nie za-
stosowano zasady proporcjonalnego
zmniejszania okien trzeciej kondy-
gnacji itd.).
Wprowadzenie trzech jednakowej
wielkości okien stwarza obok pilast-
rów drugą oś wertykalną, wyrzuce-
nie naczółków okiennych ponad stre-
fę kapiteli pil-astrów, w pas szero-
kiego fryzu izoluje pilastry; nastę-
puje altemacja dwóch różnych ele-
mentów -wertykalnych, -służąca za-
sadniczej tendencji pozbawienia po-
szczególnych elementów ich samo-
dzielności i podporządkowania ich
całości bryły. Struktura ścian two-
rzona jest w tym -wypadku przez
drganie zmiennych osi. Jednocześnie
o-boik wyraźnych elementów piono-
wych występują akcenty poziome w
postaci całego szeregu przerywa-
nych niewielkich gzymsików tworzą-
cych równoległe paisy. W ten sposób
na powierzchni ściany powstała de-
likatnie drgająca siatka dekoracyj-
nych podziałów. Poza tym fasady
pałacu opackiego -pokrywa dekora-
cja stiukowa.
Wystrój sztukatorski wnętrz pa-
łacu po-chodzi z łat 190-tych XVII
wieku i jest dziełem warsztatu pół-
nocno-włoski-ch sztukatorów.
Sala- Książęca jest -jednym z
■najciekawszych reprezentacyjnych
wnętrz klasztornych Śląska. W prze-
ciwieństwie do tego rodzaju zało-
żeń spotykanych w Austrii lub Cze-
chach nie jest ona wyodrębniona na
zewnątrz z bryły budynku. Zacho-
wano i w.ty-m wypadku zasadniczą,
charakterystyczną tendencję przewa-
gi masywnej bryły nad poszczegól-
nymi częściami składowymi. Spowo-
dowało to z ko-le-i -umieszczenie w
wielkiej diw-upiętrowej- sali dwóch
rzędów jednakowych okien nad so-
bą, w przeciwieństwie do typowych
rozwiązań tego czasu-, w -których z
II. 4. Lubiąż, sala książęca w pała-
cu opackim.
reguły w d-rugiej kondygnacji uży-
wano okien odmiennych — zmniej-
szonych, okrągłych lub owalnych.
Poza tym lokalizacja -reprezentacyj-
nej sali w końcu budynku spowodo-
wała braik drugiego z kolei nieodzo-
wnego dla Austrii elementu repre-
zentacji — schodów paradnych (tzw.
Treppenhaus).
Architekt opactwa luibiąskiego nie
jest znany. Zachowane przekazy nie
podają jego imienia, a poszukiwania
p-rowadzo-ne metodą porównawczą
jak -dotąd nie dały niestety żadnych
pozytywnych rezultatów. Klasztor w
Lubiążu posiada szereg cech uwa-
żanych za charakterystyczne dla
wczesnej architektury 'barokowej
Śląska, szczególnie jasno występu-
jące w grupie 'klasztorów (Lubiąż —
1681, -Henryków — 1682, Kamieniec
— .1682, Czarnowąsy — 1682, Klasz-
tor Premonstrantów we Wrocławiu
—1682). Są one następujące: jedno-
lita masywna bryła budynku, długie
płaskie wysokie fasady bez ryzali-
tów, podziały ścian nie spełniające
roli tektonicznej, a będące jedynie
płaską dekoracją, zmienny -rytm
okien i pilastró-w wprowadzający
p.ewiie-n element niepokoju w ogrom-
ne płaskie f-asady, nieproporcjonalnie
szerokie -fryzy, odsunięcie reprezen-
tacyjnych pomieszczeń w głąb bu-
dynku, brak schodów paradnych i
inne.
Wprawdzie poszczególne elementy
i motywy zaczerpnięte są częściowo
z Austrii, Czech, Saksonii -lub -po-
granicza bawarsko-tyrolskiego, -lecz
ich połączenie i przetworzenie -dało
zupełnie swoisty konglomerat form,
które -możemy w pewnym sensie uz-
nać za charakterystyczne dla Śląska;
po-d ty-m względem Lubiąż jest cie-
kawym wczesnym przykładem archi-
tektury barokowej, o wyraźnie lokal-
nym śląskim zabarwieniu.
403
II. 3. Lubiąż, elewacja zachodnia
klasztoru, (fot. L. Przymusiński)
Punktem wyjściowym budowy
był plan generalny całego założenia,
powstały zapewne w końcu lat
70-ty-ch XVII w., komponujący od-
raz-u cały kompleks klasztorny wraz
z otoczeniem według jednej zasadni-
czej myśli, wokół starego kościoła
(objaw charakterystycznego konser-
watyzmu powszechnego na terenie
Śląska). Od południa przylega do
kościoła wydłużony prostokąt zabu-
dowań klasztornych z wirydarzem
pośrodku i wysuniętym w kierunku
południowym skrzydłem refektarza
i biblioteki, a od północy dwa usta-
wione do siebie pod kątem prostym
skrzydła pałacu opackiego, tworzą-
ce drugi, północny dziedziniec nie
zamknięty jedynie od wschodu.
Stary kościół klasztorny pozosta-
wiono jalko centrum nowego układu
przestrzennego, komponując całość
według dwóch osi widokowych,
wzdłuż których klasztor był zazwy-
czaj widoczny przejeżdżającym, tzn.
od zachodu i północy. Czworobok
claustr-u-m umieszczono tradycyjnie
po stronie południowej kościoła, wy-
sunięcie ryzalitu refektarza łatwo
tłumaczy -się chęcią zachowania sy-
metrii fasady zachodniej (w gene-
ralnym założeniu najważniejszej),
natomiast dalsze przesunięcie na po-
łudnie skrzydła południowego clau-
strum było utrudnione znacznym
spadkiem terenu. Umieszczenie po-
dobnego symetrycznego czworoboku
od -północy natrafiło na trudności
spowodowane istnieniem Kaplic.
Książęcej i Loretańskiej. Projekto-
dawca wołał możliwie jak najbar-
dziej wydłużyć skrzydło północne
pałacu opackiego, tworząc z niego
d-r-ugi najważniejszy element wido-
kowy -kompozycji. Wielki ogród kla-
sztorny położony pod stoikiem wzgó-
rza na wschód od kościoła klasztor-
nego, przedłuża oś całej kompozycji
centralną aleją prowadzącą do za-
mykającej perspektywę altany ogro-
dowej-.
Cała zaib-udowa klasztoru, z odle-
głości robiąca wrażenie jędrnej bryły,
składa -się z kilku jednakowych
3-kon-dygnacj owych wydłużonych
■blokóiw, nakrytych dwuspadowymi
pr-ostymi dachami. -Są to zupełnie je-
dnolite bloki bez najmniejszych na-
wet ryzalitów, szereg ciężkich sta-
tycznych ma-s pokrytych delikatną
siecią dekoracyjnych podziałów. Na
wszystkich elewacjach są one iden-
tyczne. Na wysokim, wyraźnie wy-
odrębnionym cokole pierwszej kon-
dygnacji wznoszą się kolosalne pila-
stry przebiegające przez pozostałe
dwa piętra, dźwigające szeroki fryz
i niewielki lekki gzyms. Zarzucono
ogólnie przyjęte proporcje poszcze-
gólnych części elewacji, stosowane
we Włoszech czy Austrii (n-p. nie za-
stosowano zasady proporcjonalnego
zmniejszania okien trzeciej kondy-
gnacji itd.).
Wprowadzenie trzech jednakowej
wielkości okien stwarza obok pilast-
rów drugą oś wertykalną, wyrzuce-
nie naczółków okiennych ponad stre-
fę kapiteli pil-astrów, w pas szero-
kiego fryzu izoluje pilastry; nastę-
puje altemacja dwóch różnych ele-
mentów -wertykalnych, -służąca za-
sadniczej tendencji pozbawienia po-
szczególnych elementów ich samo-
dzielności i podporządkowania ich
całości bryły. Struktura ścian two-
rzona jest w tym -wypadku przez
drganie zmiennych osi. Jednocześnie
o-boik wyraźnych elementów piono-
wych występują akcenty poziome w
postaci całego szeregu przerywa-
nych niewielkich gzymsików tworzą-
cych równoległe paisy. W ten sposób
na powierzchni ściany powstała de-
likatnie drgająca siatka dekoracyj-
nych podziałów. Poza tym fasady
pałacu opackiego -pokrywa dekora-
cja stiukowa.
Wystrój sztukatorski wnętrz pa-
łacu po-chodzi z łat 190-tych XVII
wieku i jest dziełem warsztatu pół-
nocno-włoski-ch sztukatorów.
Sala- Książęca jest -jednym z
■najciekawszych reprezentacyjnych
wnętrz klasztornych Śląska. W prze-
ciwieństwie do tego rodzaju zało-
żeń spotykanych w Austrii lub Cze-
chach nie jest ona wyodrębniona na
zewnątrz z bryły budynku. Zacho-
wano i w.ty-m wypadku zasadniczą,
charakterystyczną tendencję przewa-
gi masywnej bryły nad poszczegól-
nymi częściami składowymi. Spowo-
dowało to z ko-le-i -umieszczenie w
wielkiej diw-upiętrowej- sali dwóch
rzędów jednakowych okien nad so-
bą, w przeciwieństwie do typowych
rozwiązań tego czasu-, w -których z
II. 4. Lubiąż, sala książęca w pała-
cu opackim.
reguły w d-rugiej kondygnacji uży-
wano okien odmiennych — zmniej-
szonych, okrągłych lub owalnych.
Poza tym lokalizacja -reprezentacyj-
nej sali w końcu budynku spowodo-
wała braik drugiego z kolei nieodzo-
wnego dla Austrii elementu repre-
zentacji — schodów paradnych (tzw.
Treppenhaus).
Architekt opactwa luibiąskiego nie
jest znany. Zachowane przekazy nie
podają jego imienia, a poszukiwania
p-rowadzo-ne metodą porównawczą
jak -dotąd nie dały niestety żadnych
pozytywnych rezultatów. Klasztor w
Lubiążu posiada szereg cech uwa-
żanych za charakterystyczne dla
wczesnej architektury 'barokowej
Śląska, szczególnie jasno występu-
jące w grupie 'klasztorów (Lubiąż —
1681, -Henryków — 1682, Kamieniec
— .1682, Czarnowąsy — 1682, Klasz-
tor Premonstrantów we Wrocławiu
—1682). Są one następujące: jedno-
lita masywna bryła budynku, długie
płaskie wysokie fasady bez ryzali-
tów, podziały ścian nie spełniające
roli tektonicznej, a będące jedynie
płaską dekoracją, zmienny -rytm
okien i pilastró-w wprowadzający
p.ewiie-n element niepokoju w ogrom-
ne płaskie f-asady, nieproporcjonalnie
szerokie -fryzy, odsunięcie reprezen-
tacyjnych pomieszczeń w głąb bu-
dynku, brak schodów paradnych i
inne.
Wprawdzie poszczególne elementy
i motywy zaczerpnięte są częściowo
z Austrii, Czech, Saksonii -lub -po-
granicza bawarsko-tyrolskiego, -lecz
ich połączenie i przetworzenie -dało
zupełnie swoisty konglomerat form,
które -możemy w pewnym sensie uz-
nać za charakterystyczne dla Śląska;
po-d ty-m względem Lubiąż jest cie-
kawym wczesnym przykładem archi-
tektury barokowej, o wyraźnie lokal-
nym śląskim zabarwieniu.
403