Instytut Sztuki (Warschau) [Editor]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Editor]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Editor]: Biuletyn Historii Sztuki (20.1958)

DYSKUSJA

potrójnej analizy trzech kierunków w malarstwie
i rzeźbie i dwóch kierunków w architekturze w. XVII,
jedno wydaje się pewne: że życie umysłowe i arty-
styczne w. XVII po ostrym cięciu reformacji nie po-
45 Co prawda Hlram Haydn, w pracy The Counter-
Renaissance, New York 1950 w samym renesansie wyróżnia

siadało ani tego uniwersalizmu, jakim darzyła Euro-
pę kultura średniowiecza, ani tego, jaki leżał u pod-
staw antycznego i renesansowego humanizmu45.
Lech Kalinowski
trzy kierunki: Classical Renalssance (Humanlstic Revlval),
Counter-Renalssance i Sclentiflc Reformatlon,

ZAGADNIENIE PRZEMIAN SZTUKI POLSKIEJ SCHYŁKU W. XVI I PIERWSZEJ POŁOWY W, XVII

Podejmując problem przemian zachodzących w sztu-
ce polskiej u schyłku w. XVI i w pierwszej połowie
XVII, stwierdzić należy iż nauka nasza (a zwłaszcza
jej część oficjalna) w tzw. minionym okresie posta-
wiła problem ten niejako na głowie. Odrzucając przy-
jęcie terminu sztuki manierystycznej, starając się nie
dostrzegać jeszcze w tym okresie sarmatyzmu oraz
nie zajmując się niemal zupełnie zagadnieniem kontr-
reformacji, stworzono co najmniej dziwny obraz cią-
gnącego się przez lat 150 z okładem renesansu, roz-
wijającego się bujnie rzekomo właśnie wtedy, gdy
nie tylko we Włoszech lecz także we Francji czy
Niemczech, należał już do przeszłości. A przecież już
w latach przedwojennych wykazano, iż poczynając
co najmniej od lat 70-tych XVI wieku rozkrzewia
się szeroko w Polsce manieryzm, w redakcji wło-
skiej przejawiający się przede wszystkim w dziełach
Gucciego i jego warsztatu. Równocześnie z jego wy-
stępowaniem pojawiają się zjawiska świadczące o co-
raz silniejszym przenikaniu idei kontrreformacji i po-
wstawaniu ideologii sarmatyzmu. Jest rzeczą charak-
terystyczną, że tak typowe dla okresu baroku feno-
meny, jak np. castrum doloris czy portret trumienny
występują już w czwartej ćwierci XVI wieku, a szcze-
gólnie typowy dla sarmatyzmu, wzmożony kult rodu
wyzwala się w monumentalnych galeriach przodków,
głównie w pierwszej połowie XVII stulecia. Wzno-
szone w tym okresie kościoły tzw. typu lubelskiego
należą do północnej odmiany manieryzmu, charakte-
ryzującej się ogólnie nawrotem do gotyku, a do sztu-
ki manierystycznej trzeba również zaliczyć i Kalwarię
Zebrzydowską i budowle Bonadury. Jednocześnie są
one wszakże wyrazem tych samych idei, które spo-
wodowały przeszczepienie na teren Polski rzymskiego
stylu Trevana, idei kontrreformacji zaznaczających
się w ich programach treściowych, układzie wnętrz,
*
Pragnąłbym kilka słów poświęcić zagadnieniom
interesującym zarówno historyków sztuki, jak i hi-
storyków. Chodzi mi przede wszystkim o problem
mecenatu w tym okresie, i to mecenatu magnackie-
go. Prof. Tomkiewicz wspomniał wczoraj o wadze
informacji czerpanych z literatury genealogicznej
a wyjaśniających stosunki pokrewieństwa między po-
szczególnymi magnatami. Oddałem do druku zbiór
tablic genealogicznych kilkudziesięciu czołowych pol-
skich rodzin możnowładczych przeznaczony do użyt-
ku podręcznego. Wydawnictwo to ukaże się na pół-
kach księgarskich w roku przyszłym, ale przynosząc
jedynie dane genealogiczne nie zastąpi tak cennych
dla historyka sztuki informacji o stanie posiadania,
bez których nie można przecie ustalić genezy całego
szeregu ciekawych fundacji. Musimy już tu mieć pod
ręką materiały genealogiczno-majątkowe. Nie można

dyspozycjach rzutów itp. Nasuwa się za tym koniecz-
ność wspólnego ujmowania takich zjawisk jak
manieryzm w polskiej redakcji schyłku w. XVI
i pierwszej połowie XVII, wczesnobarokowy względ-
nie potrydencki kierunek stylowy budowli jezuickich
i poczynań artystycznych dworu Wazów, a dalej pol-
ska kontrreformacja i sarmatyzm. Okres ich wystę-
powania zamyka się mniej więcej w latach 1570—1640;
określić go można jako okres polskiej kontrreforma-
cji zawierający zarówno kierunek manieryzmu, jak
i stawania się baroku w jego wczesnej redakcji.
Z zagadnieniem opracowania właściwej periody-
zacji jak również z potrzebą uchwycenia przemian
zachodzących w sztuce polskiej tego czasu, ściśle wią-
że się problem treści tej sztuki w okresie kontrrefor-
macji. Badanie programów m. in. budowli tak ko-
ścielnych jak i świeckich, programów jakże często
opartych na współdziałaniu wszystkich nieomal sztuk,
ich konfrontacja z literaturą oraz z dziełami obcymi
nasuwa się jako jeden z najpilniejszych postulatów
badawczych nad twórczością barokową w Polsce. Przy
zastosowaniu metody ikonologicznej, okazać się może
iż programy treściowe założeń manierystycznych wspól-
ne są z programami współczesnych im budowli wczes-
nobarokowych, że te same treści wyrażono różnymi
środkami formalnymi. Może się okazać, że dopiero wy-
dobycie i opracowanie treści przyniesie w pewnych
wypadkach rozwiązanie zagadnienia odrębności pol-
skiej sztuki od wzorów obcych, wykaże samodzielność
myślenia artystycznego twórcy dzieła.
Wysunięte tu dwa postulaty: „całościowego1" ba-
dania twórczości w latach 1570—1640 oraz odkrywa-
nia jej treści, należy — jak sądzę — również odnieść
i do innych okresów rozwoju sztuki barokowej
w Polsce.
Andrzej Fischinger
*
jednak w sposób możliwie wyczerpujący zgromadzić
danych tego rodzaju od razu dla wszystkich dzielnic,
byłaby to bowiem impreza nazbyt wielka. Trzeba te-
dy wykonywać to kolejno, poszczególnymi prowin-
cjami dawnej Rzeczypospolitej. Materiały wielkopol-
skie zostały już zebrane i ukazywanie się ich w mia-
rę opracowania będzie zależało jedynie od możliwości
wydawniczych.
Uderza niewątpliwa dysproporcja między bardzo
poważnymi, zwłaszcza w w. XVII, w okresie naj-
większego rozkwitu oligarchii polskiej, możliwościami
materialnymi tej warstwy, a stosunkowo nikłymi osią-
gnięciami w dziedzinie kultury. Import z zagranicy
przedmiotów zbytku, a więc i dzieł sztuki, nie był
mały, przeciwnie, był w XVII w. niezmiernie oży-
wiony i stanowił bardzo poważną pozycję w tej dzie-
dzinie handlu, ale swoją stroną jakościową nie od-

112