DOI issue:
Nr. 1
DOI article:Białostocki, Jan: Barok: styl - epoka - postawa
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.41524#0045
BAROK. STYL — EPOKA — POSTAWA
II. 17. Rembrandt van Rijn, Zjednoczenie Kraju. Rotterdam, Boymans Museum.
„Kolory w malarstwie są jak przynęta dla oczu,
jak piękno wierszy w poezji" ".
Retoryczność tych wypowiedzi, poza ich często bez-
pośrednim zapożyczeniem z teorii oratorskiej, polega
na stałym ustosunkowywaniu dzieła sztuki wobec wi-
dza, na operowaniu — choć nie explicite — naczelnym
pojęciem estetyki Seicenta — pojęciem władzy prze-
konywania: persuasione. Dotąd sztuka miała budzić
Podziw dla piękna lub doskonałości przedstawianej
natury a artysta identyfikował na ogół widza z sa-
mym sobą, z własnym punktem widzenia (tak w kon-
strukcjach perspektywicznych XV wieku), w XVII wie-
ku wytwarza się dualizm widza i dzieła. Drastycznie
Wyraża ten stosunek twórcy do widza ultrabarokowy
Poeta Marino (pozostający zresztą w stosunkach z Ca-
ravaggiem):
„fi del poeta il fin la maraviglia,
Chi non sa far stupir vada alla striglia" 97.
Wzrasta więc znaczenie „łudzących" walorów for-
my, wzrasta znaczenie delectare na służbie permouere
i docere: „Niechaj malarz postara się tak użyć talen-
tu — pisze Poussin — by dzieło godne było podziwu
Przez świetność maniery..." 9S.
„Sztuka XVII wieku — pisze Argan w swym
świetnym studium o związkach retoryki i baroku —
nie studiuje już natury, lecz — i to z naukowym
niemal chłodem — studiuje duszę ludzką i wy-
kształca wszelkie środki, które mogą służyć do bu-
dzenia jej reakcji".
Teoria afektów wyłożona w drugiej księdze Reto-
ryki Arystotelesa stała się elementem sztuki pojmo-
wanej jako perswazja, przekonywanie i poruszanie
widza. Argan przypuszcza nawet, że rozwój nowej te-
matyki (pejzaż, martwa natura, temat rodzajowy) i no-
wych środków artystycznych wiąże się nie tyle z no-
wym stosunkiem do rzeczywistości (bo i tematy tego
rodzaju i środki znane były w gruncie rzeczy już
w XVI wieku), ile z nowym stosunkiem do odbiorców.
Retoryka nie odróżnia prawdy od prawdopodobień-
stwa; jako środki dla przekonania widza są one rów-
nie wiele warte — stąd iluzyjność, fantastyczność, su-
biektywizm sztuki baroku połączone z ukrywaniem
„sztuki", techniki wywoływania efektu, techniki słu-
żącej do stworzenia subiektywnego, łączącego wrażenia
prawdziwości. Oto najogólniejsze wyjaśnienie pod-
staw tak zwanej teatralności baroku, nie sprowadza-
99 Białostocki, jw.
97 Peysner, Beitrage, s. 241.
98 Białostocki, jw., s. 65 n. •
33
II. 17. Rembrandt van Rijn, Zjednoczenie Kraju. Rotterdam, Boymans Museum.
„Kolory w malarstwie są jak przynęta dla oczu,
jak piękno wierszy w poezji" ".
Retoryczność tych wypowiedzi, poza ich często bez-
pośrednim zapożyczeniem z teorii oratorskiej, polega
na stałym ustosunkowywaniu dzieła sztuki wobec wi-
dza, na operowaniu — choć nie explicite — naczelnym
pojęciem estetyki Seicenta — pojęciem władzy prze-
konywania: persuasione. Dotąd sztuka miała budzić
Podziw dla piękna lub doskonałości przedstawianej
natury a artysta identyfikował na ogół widza z sa-
mym sobą, z własnym punktem widzenia (tak w kon-
strukcjach perspektywicznych XV wieku), w XVII wie-
ku wytwarza się dualizm widza i dzieła. Drastycznie
Wyraża ten stosunek twórcy do widza ultrabarokowy
Poeta Marino (pozostający zresztą w stosunkach z Ca-
ravaggiem):
„fi del poeta il fin la maraviglia,
Chi non sa far stupir vada alla striglia" 97.
Wzrasta więc znaczenie „łudzących" walorów for-
my, wzrasta znaczenie delectare na służbie permouere
i docere: „Niechaj malarz postara się tak użyć talen-
tu — pisze Poussin — by dzieło godne było podziwu
Przez świetność maniery..." 9S.
„Sztuka XVII wieku — pisze Argan w swym
świetnym studium o związkach retoryki i baroku —
nie studiuje już natury, lecz — i to z naukowym
niemal chłodem — studiuje duszę ludzką i wy-
kształca wszelkie środki, które mogą służyć do bu-
dzenia jej reakcji".
Teoria afektów wyłożona w drugiej księdze Reto-
ryki Arystotelesa stała się elementem sztuki pojmo-
wanej jako perswazja, przekonywanie i poruszanie
widza. Argan przypuszcza nawet, że rozwój nowej te-
matyki (pejzaż, martwa natura, temat rodzajowy) i no-
wych środków artystycznych wiąże się nie tyle z no-
wym stosunkiem do rzeczywistości (bo i tematy tego
rodzaju i środki znane były w gruncie rzeczy już
w XVI wieku), ile z nowym stosunkiem do odbiorców.
Retoryka nie odróżnia prawdy od prawdopodobień-
stwa; jako środki dla przekonania widza są one rów-
nie wiele warte — stąd iluzyjność, fantastyczność, su-
biektywizm sztuki baroku połączone z ukrywaniem
„sztuki", techniki wywoływania efektu, techniki słu-
żącej do stworzenia subiektywnego, łączącego wrażenia
prawdziwości. Oto najogólniejsze wyjaśnienie pod-
staw tak zwanej teatralności baroku, nie sprowadza-
99 Białostocki, jw.
97 Peysner, Beitrage, s. 241.
98 Białostocki, jw., s. 65 n. •
33