DOI issue:
Nr. 1
DOI article:Kręglewska-Foksowicz, Ewa; Linette, Eugeniusz; Powidzki, Janusz; Sławska, Aniela: Sztuka baroku w Wielkopolsce
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.41524#0064
E. KRĘGLEWSKA-FOKSOWICZ, E. LINETTE, J. POWIDZKI, A. SŁAWSKA
II. 3. Wschowa, kościół bernardynów, po 1639. (Fot. E. Linette)
cja geometryczna, która w Pępowie2 i Opalenicy3
przyjmuje postać ornamentu okuciowego. Dekoracje
te niewiele mają wspólnego z dekoracją kościołów
tzw. typu lubelsko-kaliskiego. Znamiona stylowe tego
typu mają natomiast przeróbki 2 kaliskich kościołów4,
związane z miejscowym muratorem Albinem Fonta-
ną5. Pozostały one jednak zjawiskiem odosobnio-
nym, nie znajdującym na terenie Wielkopolski od-
powiedniego gruntu dla dalszego rozprzestrzeniania.
Przedstawione fakty obrazują sytuację budownic-
twa kościelnego w Wielkopolsce w okresie, gdy po-
jawiają się zupełnie nowe jakości: manierystyczne
rozwiązania architektoniczne, poprzedzające barokowe
ujęcie przestrzenne wnętrza. Nowe impulsy przynosi
działalność budowlana jezuitów. Ich kościół w Ka-
liszu wzniesiony u schyłku XVI wieku przez Jana
Marię Bernardoniego6 czyni wyłom w gotyckiej tra-
dycji, wyprzedzając owe nieśmiałe, kompromisowe
rozwiązania z początków XVII stulecia. Nowy pro-
gram dochodzi do głosu głównie w pełnym, konsek-
wentnym systemie architektonicznym pilastrów, bel-
kowania i sklepień z lunetami, wspartych na .gur-
tach. System ów odznacza się płaskością. Na jedno-
planowej fasadzie stłoczone są pilastry w wielkim
porządku, podkreślające razem z wyniosłym szczy-
2 Sklepienie kościoła par. z 1613—25. Z. B 1 a 11 o w i c z-
Krygierowa, Katalog zabytków pow. gostyńskiego, ma-
szynopis P. I. S.
3 Sklepienie kościoła par. ok. 1620. R. i E. Linette, Ka-
talog zabytków pow. nowotomyskiego, maszynopis P. I. S.
•i Fara św. Mikołaja w 1612 i kościół franciszkanów 1632.
tem jej dynamiczny wertykalizm. Bazylikowy układ
kościoła z emporami, pozbawiony transeptu, odznacza
się kierunkowością wnętrza, którą podkreśla silna
izolacja naw bocznych. Prezbiterium posiada trady-
cyjne, wieloboczne, oszkarpowane zamknięcie. W isto-
cie więc jezuicki program wnętrza został silnie na-
gięty do tradycyjnych wzorów mieszczańskiej fary.
Niemniej kościół ten stanowi pierwsze ogniwo w no-
wym rozwoju zmierzającym do rozwiązań baroko-
wych. Ogniwu temu brak zrazu dalszych powiązań;
nieznane są pierwotne zamierzenia budowlane po-
znańskich jezuitów. Ogólny rozwój budownictwa na
omawianym terenie w 1. ćwierci XVII w. nie nadą-
żał — jak to przedstawiono wyżej — za jezuickimi
wzorami.
Nowa zasada układu przestrzennego wnętrza po-
jawia się w dojrzalszej postaci dopiero w latach
30-tych XVII w. w kościele na Zdzierzu w Borku7.
Pomimo surowej longitudinalności wnętrza o wąskiej
nawie — dowód nowego myślenia przestrzennego sta-
nowi pozbawienie naw bocznych samodzielności i pod-
porządkowanie ich nawie głównej, jako szeregu płyt-
kich kaplic połączonych wzdłuż niskimi przejściami.
Miejsce brakującego transeptu zaznaczono zdwojeniem
pilastrów w nawie głównej i poszerzeniem przęseł
W. Tatarkiewicz, Typ lubelski i typ kaliski w archi-
tekturze kościelnej XVII w., P. K. H. S. VII, 1937, s. 37 i 53.
5 Tamże, s. 37.
b Tamże, s. 36. Kościół budowany był w latach 1587—95.
7 Z. B i a 11 o w i c z - K r y g i e r o wa, jw.
52
II. 3. Wschowa, kościół bernardynów, po 1639. (Fot. E. Linette)
cja geometryczna, która w Pępowie2 i Opalenicy3
przyjmuje postać ornamentu okuciowego. Dekoracje
te niewiele mają wspólnego z dekoracją kościołów
tzw. typu lubelsko-kaliskiego. Znamiona stylowe tego
typu mają natomiast przeróbki 2 kaliskich kościołów4,
związane z miejscowym muratorem Albinem Fonta-
ną5. Pozostały one jednak zjawiskiem odosobnio-
nym, nie znajdującym na terenie Wielkopolski od-
powiedniego gruntu dla dalszego rozprzestrzeniania.
Przedstawione fakty obrazują sytuację budownic-
twa kościelnego w Wielkopolsce w okresie, gdy po-
jawiają się zupełnie nowe jakości: manierystyczne
rozwiązania architektoniczne, poprzedzające barokowe
ujęcie przestrzenne wnętrza. Nowe impulsy przynosi
działalność budowlana jezuitów. Ich kościół w Ka-
liszu wzniesiony u schyłku XVI wieku przez Jana
Marię Bernardoniego6 czyni wyłom w gotyckiej tra-
dycji, wyprzedzając owe nieśmiałe, kompromisowe
rozwiązania z początków XVII stulecia. Nowy pro-
gram dochodzi do głosu głównie w pełnym, konsek-
wentnym systemie architektonicznym pilastrów, bel-
kowania i sklepień z lunetami, wspartych na .gur-
tach. System ów odznacza się płaskością. Na jedno-
planowej fasadzie stłoczone są pilastry w wielkim
porządku, podkreślające razem z wyniosłym szczy-
2 Sklepienie kościoła par. z 1613—25. Z. B 1 a 11 o w i c z-
Krygierowa, Katalog zabytków pow. gostyńskiego, ma-
szynopis P. I. S.
3 Sklepienie kościoła par. ok. 1620. R. i E. Linette, Ka-
talog zabytków pow. nowotomyskiego, maszynopis P. I. S.
•i Fara św. Mikołaja w 1612 i kościół franciszkanów 1632.
tem jej dynamiczny wertykalizm. Bazylikowy układ
kościoła z emporami, pozbawiony transeptu, odznacza
się kierunkowością wnętrza, którą podkreśla silna
izolacja naw bocznych. Prezbiterium posiada trady-
cyjne, wieloboczne, oszkarpowane zamknięcie. W isto-
cie więc jezuicki program wnętrza został silnie na-
gięty do tradycyjnych wzorów mieszczańskiej fary.
Niemniej kościół ten stanowi pierwsze ogniwo w no-
wym rozwoju zmierzającym do rozwiązań baroko-
wych. Ogniwu temu brak zrazu dalszych powiązań;
nieznane są pierwotne zamierzenia budowlane po-
znańskich jezuitów. Ogólny rozwój budownictwa na
omawianym terenie w 1. ćwierci XVII w. nie nadą-
żał — jak to przedstawiono wyżej — za jezuickimi
wzorami.
Nowa zasada układu przestrzennego wnętrza po-
jawia się w dojrzalszej postaci dopiero w latach
30-tych XVII w. w kościele na Zdzierzu w Borku7.
Pomimo surowej longitudinalności wnętrza o wąskiej
nawie — dowód nowego myślenia przestrzennego sta-
nowi pozbawienie naw bocznych samodzielności i pod-
porządkowanie ich nawie głównej, jako szeregu płyt-
kich kaplic połączonych wzdłuż niskimi przejściami.
Miejsce brakującego transeptu zaznaczono zdwojeniem
pilastrów w nawie głównej i poszerzeniem przęseł
W. Tatarkiewicz, Typ lubelski i typ kaliski w archi-
tekturze kościelnej XVII w., P. K. H. S. VII, 1937, s. 37 i 53.
5 Tamże, s. 37.
b Tamże, s. 36. Kościół budowany był w latach 1587—95.
7 Z. B i a 11 o w i c z - K r y g i e r o wa, jw.
52