DOI Heft:
Nr. 2-3
DOI Artikel:Roszkowska, Wanda: Prace Filipa Juvarry dla teatru i rzymskiej rezydencji Sobieskich
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.48709#0279
PRACE JUVARRY DLA SOBIESKICH
tyki, cechującej scenografię wielkiego Sycylijczyka, jest za-
razem piętnem sarmackim. Dzięki tym okolicznościom
Lewant zabarwił sztukę Juvarry, zanim jeszcze zakorzenił
się w świadomości kulturalnej Europy XVIII w.
Mówiąc zaś ogólniej, ingerencje Aleksandra w sprawy
scenografii dadzą się wytropić na kilku planach. Jednym
z przejawów jest zauważony przez Viale-Ferrero „lęk przed
zamknięciem", co dałoby się przełożyć na nostalgię za prze-
strzenią rozległą, przeciwieństwem przestrzeni zurbanizowanej,
za spokojem natury, której obcy jest miejski zgiełk. To
właśnie sarmacka cywilizacja, sarmacka Arkadia, której
wyrazem jest poezja ziemiańska i horacjański raj procul nego-
tiis, wyhodowały podobną nostalgię. Sam król i jego rodzina
z upodobaniem żyli na swojej Rusi, gdy tylko na to pozwalały
sprawy publiczne, częściowo zresztą i tam się toczące. Słodka
Ruś, za którą wypłakiwała oczy królewna Teresa Kunegunda,
elektorowa bawarska, do której tęsknił rozpaczliwie Kons-
tanty, w jakiś także sposób odbiła się na odczuciach Aleksan-
dra. Oddalenie sprzyjało mitologizacji miejsc. Stąd zapewne
owe baśniowe szałasy o dachacli połyskujących złotym
blaskiem słomy. To aluzja do kraju rodzinnego — utraco-
nego, imaginowanego.
W scenografii Juvarry daje się zauważyć obecność rokoka.
Jest to zjawisko obserwowane w całej przestrzeni literackiej
i artystycznej spod znaku rzymskiej „Arkadii". Ale w od-
niesieniu do Aleksandra upodobanie w sztuce intymnych
wnętrz, ucieczka od monumentalności, dają się wyjaśnić
osobowością królewicza, najbardziej „francuskiego" z dzieci
Jana III. Można pójść dalej — jego związki z kulturą francuską
były naturalne, podobnie jak skłonności ku klasycyzmowi.
Maffei zachwycał się — a był on także zwolennikiem podob-
nych zasad, klasycznego ładu i klarowności — sceniczną
architekturą Juvarry, ściśle zaś jej regularnością i racjonalno-
ścią52. Cała „Arkadia" żyła w sprzężeniu zwrotnym z klasycy-
zmem francuskim, w ogniu wielkiej polemiki, co nie przeszka-
dzało uleganiu wielu urokom konkurencji. Impulsy francuskie
Juvarry przenikały jednak szczególnie łatwo za pośrednictwem
frankofilskiego kardynała i tego specjalnego tworu, jakim
był sarmacko-francuski dwór Marii Kazimiery i jej syna53.
W interwale lat 1709—1712 ukształtował się Juvarra-sce-
nograf. Staraliśmy się przekonać czytelnika, że w tym pro-
II. 14. Filippo Juvarra, Pejzaż, scena 5 opery Ifigenia in
Aulidc, rysunek, Victoria and Albert Museum, Londyn.
Repr. Prac. Fot. IS PAN wg Viale-Ferrero.
cesie twórczym uczestniczył również jego mecenas54. Wydało
się nam posunięciem ważnym dookreślenie oblicza artystycz-
nego Juvarry poprzez nawiązanie do egzotyki, która w kon-
tekście teatru Sobieskich staje się echem sarmackim55.
Wrocław, Instytut Badań Literackich PAN
52 Prontezza, feracitcl delle inrenzioni, regolaritd e ragionerolezza degli
edifizij e degli ornamenti (MAFFEI, o.c.).
53 Nie dane mi było zapoznać się z pracą W. COLLIER (French
Influence in the Architecture of Filippo Junarra, „Journal of the Society
of Architecture" VI, 1963, s. 41—53) cytowaną przez BOSCARINIEGO,
o.c., s. 419.
54 Muszę się wycofać z rzuconej uprzednio sugestii, jakoby paste-
lowość szkiców robionych dla teatru Marii Kazimiery mogła być wynikiem
Postulatów mecenasa. Jakkolwiek taki rys rzadki jest w dziełach sceno-
graficznych Juvarry, to jednak pastelowość znamionuje także dzieła in-
nych artystów tego czasu. Zob. ROSZKOWSKA, Mecenat królewicza
Aleksandra.., o.c., s. 312—314.
55 Zgodnie z ustaleniami Yiałe-Ferrero, prace dla teatru Marii Kazi-
miery znajdują się w dwóch albumach Juvarry: 1) Pensieri di scene e ap-
Parenze fatte per sercizio del Eminentissimo Ottoboni in Roma per il suo
teatro nella Cancelleria da me suo Architetto l'cmno 1708 sino aWanno 1712,
Yictoria and Albert Museum London, Coll. Printroom, Reg. 8426 — cy-
towany dalej jako MVA. 2) Pensieri dirers i perstudio d'Archittetura fatti
da me Don Filippo Jurarra a 9. Luglio 1707 in Roma, Biblioteca Nazionale
di Torino, Ris. 59, 4 — cytowany dalej jako T. Równocześnie autorka
wyeliminowała pięć rysunków znajdujących się w Yarese w Fondazione
Poliaghi, które wcześniej były uznawane za szkice wykonane dla teatru
Marysieńki. 1) MYA zawiera następujące pozycje: Capanne pastorali (f. 6,
repr. YIALE-FERRERO: tab. 138), Campagna (f. 105, YIALE-FER-
RERO: tab. 145), Ingresso di giardini (f. 106, YIALE-FERRERO: 8. 326),
Viale alberato (f. 107, YIALE-FERRERO: tab. 144), ,,Bosco folto co ca-
paha"( z własnoręcznym podpisem artysty; f. 108, YIALE-FERRERO:
tab. 140), Campagna eon marina (f. 109, YIALE-FERRERO: s. 327),
Campagna con rocce (f. 112, YIALE-FERRERO: s. 327), Capanne pastorali
(f. 113, YIALE-FERRERO: tab. 139), „Mare co. alberi" Bosco con reduta
di mare co. naci e cittli (f. 114, YIALE-FERRERO : s. 328; tytuł od artysty).
2) T—Campagna (f. 24 „5", YIALE-FERRERO: s. 338), Tempietto con
269
tyki, cechującej scenografię wielkiego Sycylijczyka, jest za-
razem piętnem sarmackim. Dzięki tym okolicznościom
Lewant zabarwił sztukę Juvarry, zanim jeszcze zakorzenił
się w świadomości kulturalnej Europy XVIII w.
Mówiąc zaś ogólniej, ingerencje Aleksandra w sprawy
scenografii dadzą się wytropić na kilku planach. Jednym
z przejawów jest zauważony przez Viale-Ferrero „lęk przed
zamknięciem", co dałoby się przełożyć na nostalgię za prze-
strzenią rozległą, przeciwieństwem przestrzeni zurbanizowanej,
za spokojem natury, której obcy jest miejski zgiełk. To
właśnie sarmacka cywilizacja, sarmacka Arkadia, której
wyrazem jest poezja ziemiańska i horacjański raj procul nego-
tiis, wyhodowały podobną nostalgię. Sam król i jego rodzina
z upodobaniem żyli na swojej Rusi, gdy tylko na to pozwalały
sprawy publiczne, częściowo zresztą i tam się toczące. Słodka
Ruś, za którą wypłakiwała oczy królewna Teresa Kunegunda,
elektorowa bawarska, do której tęsknił rozpaczliwie Kons-
tanty, w jakiś także sposób odbiła się na odczuciach Aleksan-
dra. Oddalenie sprzyjało mitologizacji miejsc. Stąd zapewne
owe baśniowe szałasy o dachacli połyskujących złotym
blaskiem słomy. To aluzja do kraju rodzinnego — utraco-
nego, imaginowanego.
W scenografii Juvarry daje się zauważyć obecność rokoka.
Jest to zjawisko obserwowane w całej przestrzeni literackiej
i artystycznej spod znaku rzymskiej „Arkadii". Ale w od-
niesieniu do Aleksandra upodobanie w sztuce intymnych
wnętrz, ucieczka od monumentalności, dają się wyjaśnić
osobowością królewicza, najbardziej „francuskiego" z dzieci
Jana III. Można pójść dalej — jego związki z kulturą francuską
były naturalne, podobnie jak skłonności ku klasycyzmowi.
Maffei zachwycał się — a był on także zwolennikiem podob-
nych zasad, klasycznego ładu i klarowności — sceniczną
architekturą Juvarry, ściśle zaś jej regularnością i racjonalno-
ścią52. Cała „Arkadia" żyła w sprzężeniu zwrotnym z klasycy-
zmem francuskim, w ogniu wielkiej polemiki, co nie przeszka-
dzało uleganiu wielu urokom konkurencji. Impulsy francuskie
Juvarry przenikały jednak szczególnie łatwo za pośrednictwem
frankofilskiego kardynała i tego specjalnego tworu, jakim
był sarmacko-francuski dwór Marii Kazimiery i jej syna53.
W interwale lat 1709—1712 ukształtował się Juvarra-sce-
nograf. Staraliśmy się przekonać czytelnika, że w tym pro-
II. 14. Filippo Juvarra, Pejzaż, scena 5 opery Ifigenia in
Aulidc, rysunek, Victoria and Albert Museum, Londyn.
Repr. Prac. Fot. IS PAN wg Viale-Ferrero.
cesie twórczym uczestniczył również jego mecenas54. Wydało
się nam posunięciem ważnym dookreślenie oblicza artystycz-
nego Juvarry poprzez nawiązanie do egzotyki, która w kon-
tekście teatru Sobieskich staje się echem sarmackim55.
Wrocław, Instytut Badań Literackich PAN
52 Prontezza, feracitcl delle inrenzioni, regolaritd e ragionerolezza degli
edifizij e degli ornamenti (MAFFEI, o.c.).
53 Nie dane mi było zapoznać się z pracą W. COLLIER (French
Influence in the Architecture of Filippo Junarra, „Journal of the Society
of Architecture" VI, 1963, s. 41—53) cytowaną przez BOSCARINIEGO,
o.c., s. 419.
54 Muszę się wycofać z rzuconej uprzednio sugestii, jakoby paste-
lowość szkiców robionych dla teatru Marii Kazimiery mogła być wynikiem
Postulatów mecenasa. Jakkolwiek taki rys rzadki jest w dziełach sceno-
graficznych Juvarry, to jednak pastelowość znamionuje także dzieła in-
nych artystów tego czasu. Zob. ROSZKOWSKA, Mecenat królewicza
Aleksandra.., o.c., s. 312—314.
55 Zgodnie z ustaleniami Yiałe-Ferrero, prace dla teatru Marii Kazi-
miery znajdują się w dwóch albumach Juvarry: 1) Pensieri di scene e ap-
Parenze fatte per sercizio del Eminentissimo Ottoboni in Roma per il suo
teatro nella Cancelleria da me suo Architetto l'cmno 1708 sino aWanno 1712,
Yictoria and Albert Museum London, Coll. Printroom, Reg. 8426 — cy-
towany dalej jako MVA. 2) Pensieri dirers i perstudio d'Archittetura fatti
da me Don Filippo Jurarra a 9. Luglio 1707 in Roma, Biblioteca Nazionale
di Torino, Ris. 59, 4 — cytowany dalej jako T. Równocześnie autorka
wyeliminowała pięć rysunków znajdujących się w Yarese w Fondazione
Poliaghi, które wcześniej były uznawane za szkice wykonane dla teatru
Marysieńki. 1) MYA zawiera następujące pozycje: Capanne pastorali (f. 6,
repr. YIALE-FERRERO: tab. 138), Campagna (f. 105, YIALE-FER-
RERO: tab. 145), Ingresso di giardini (f. 106, YIALE-FERRERO: 8. 326),
Viale alberato (f. 107, YIALE-FERRERO: tab. 144), ,,Bosco folto co ca-
paha"( z własnoręcznym podpisem artysty; f. 108, YIALE-FERRERO:
tab. 140), Campagna eon marina (f. 109, YIALE-FERRERO: s. 327),
Campagna con rocce (f. 112, YIALE-FERRERO: s. 327), Capanne pastorali
(f. 113, YIALE-FERRERO: tab. 139), „Mare co. alberi" Bosco con reduta
di mare co. naci e cittli (f. 114, YIALE-FERRERO : s. 328; tytuł od artysty).
2) T—Campagna (f. 24 „5", YIALE-FERRERO: s. 338), Tempietto con
269