DOI issue:
Nr. 2-3
DOI article:Petrus, Jerzy T.: Nad "Portretami Sobieskich": w związku z katalogiem wilanowskiej wystawy
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.48709#0320
RECENZJE — KSIĄŻKI
II. 12. Portret Marii Józefy Wesslówny, Państwowe Zbiory
Sztuki na Wawelu. Pot. S. Michta.
Na wymienionych portretach można by właściwie zakoń-
czyć przegląd najciekawszych eksponatów wystawy wila-
nowskiej. Na marginesie pokazu znalazły się jednakże dwa
jeszcze portrety Klementyny Sobieskiej, z których jeden
(poz. 53), zamykający katalog, stwarza okazję do pewnej
refleksji. Ma on przedstawiać wnuczkę pary królewskiej,
żonę Jakuba Stuarta zwanego Starszym Pretendentem.
Prawidłowość określenia zdają się gwarantować i rzymska
proweniencja i dostrzeżone związki z twórczością Pier Leone
Ghrezzi. Wygląd dostojnej damy, kobiety już nie najmłodszej,
budzi jednali poważne zastrzeżenie co do słuszności powyż-
szego sądu. Rysy Marii Klementyny znane są bowiem dobrze
z liczniejszych portretów oraz obrazów historycznych utrwa-
lających najważniejsze wydarzenia z jej życia, malowanych
m.in. przez F. Trevisaniego, A. Masucciego, P. L. Ghrezzi,
J. M. Nattiera (il. 11), a także wielu rycin66. Wszystkie one
ukazują kobietę o drobnych rysach, szczuplej i silnie zwężonej
twarzy, odznaczającej się dużym podobieństwem do ojca,
królewicza Jakuba. Postać na warszawskim portrecie różni
się zresztą zasadniczo odmiennym wykrojom oczu, ust, za-
rysem brwi, kształtem nosa. Przyjmując jednak, że tradycja
wiążąco, obraz z rodziną Sobieskich nie jest pozbawiona
podstaw, można z pewnym prawdopodobieństwem wskazać
na inną członkinię królewskiej rodziny, której wygląd od-
powiada w znacznym stopniu omawianemu przedstawieniu.
Osobą tą jest Maria Józefa Wesslówna, żona Konstantego
Sobieskiego. Postać lirólewiczowej pozostaje na ogół na
marginesie zainteresowań badaczy polskich dziejów. Wyra-
żono nawet opinię, iż nie zachowała się żadna jej malowana
podobizna67. Tymczasem portretów Wesslówny istnieje
kilka. Przechowywane w klasztorze reformatów i w kościele
parafialnym w Pilicy, w klasztorze paulinów na Jasnej Górze
oraz w Państwowycli Zbiorach Sztuki na Wawelu (il. 12)68,
przedstawiają osobę bardzo podobną do damy z warszawskie-
go obrazu. Zaistniała pomyłka, jak wiele innych podobnych
nieporozumień w określeniu osoby sportretowanej, świadczy
o konieczności dokonywania skrupulatnych weryfikacji
przekazywanych, przeważnie ustnie, tradycji.
Nie ulega wątpliwości, iż związane z trzechsetną rocznicą
Odsieczy Wiedeńskiej ożywienie zainteresowania epoką So-
bieskiego i jego osobą przyniosło wiele nowego, rozszerzyło
nasze pole widzenia, dzięki zaś konfrontacjom badań źródlo-
wycli i ikonograficznych, niejednokrotnie pozwoliło na
uściślenie tożsamości i portretowanych, i twórców, wzboga-
cając materiał porównawczy ujawniony w krajowych i zagra-
nicznych publikacjach, a przede wszystkim prezentowany
w ramach jubileuszowych wystaw — wawelskiej, wilanowskiej
i warszawskiej. Rewizja obiegowych, niemal niekwestiono-
wanych poglądów jest zawsze podstawowym nakazem dzia-
łalności naukowej, jednak z pozycji ,,po jubileuszu" staje się
szczególnie konieczna, a badaczy sobiescianów wyposaża
w nowe argumenty zbliżające do założonych celów. Do
ich urzeczywistnienia przyczyniają się również przedsięwzię-
cia takie, jak omówiona wystawa ikonograficzna i jej katalog,
które sumując do pewnego stopnia dotychczasową wiedzę
o fragmencie naszych dziejów artystycznych, stanowić
muszą punkt wyjścia dla dalszych dociekań.
Kraków, Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu
66 E. HUTTEN-CZAPSKI, Spis rycin przedstawiających portrety prze-
ważnie polskich osobistości..., Kraków 1901, s. 282—283, poz. 1785—1793;
-— GEROLA, o.c., s. 54—59, poz. 110—123.
67 S. GRZEGORZEWSKA z GOSTKOWSKICH, Pamiętnik o Marii
Wesslównie królewiezowej Powstaniowej Sobieskiej. Oprać. Z. LEWINÓW-
NA, Warszawa 1965, s. 409.
68 Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, nr inw. 5990, ol., pł., 71 x
57,6 cm.
310
II. 12. Portret Marii Józefy Wesslówny, Państwowe Zbiory
Sztuki na Wawelu. Pot. S. Michta.
Na wymienionych portretach można by właściwie zakoń-
czyć przegląd najciekawszych eksponatów wystawy wila-
nowskiej. Na marginesie pokazu znalazły się jednakże dwa
jeszcze portrety Klementyny Sobieskiej, z których jeden
(poz. 53), zamykający katalog, stwarza okazję do pewnej
refleksji. Ma on przedstawiać wnuczkę pary królewskiej,
żonę Jakuba Stuarta zwanego Starszym Pretendentem.
Prawidłowość określenia zdają się gwarantować i rzymska
proweniencja i dostrzeżone związki z twórczością Pier Leone
Ghrezzi. Wygląd dostojnej damy, kobiety już nie najmłodszej,
budzi jednali poważne zastrzeżenie co do słuszności powyż-
szego sądu. Rysy Marii Klementyny znane są bowiem dobrze
z liczniejszych portretów oraz obrazów historycznych utrwa-
lających najważniejsze wydarzenia z jej życia, malowanych
m.in. przez F. Trevisaniego, A. Masucciego, P. L. Ghrezzi,
J. M. Nattiera (il. 11), a także wielu rycin66. Wszystkie one
ukazują kobietę o drobnych rysach, szczuplej i silnie zwężonej
twarzy, odznaczającej się dużym podobieństwem do ojca,
królewicza Jakuba. Postać na warszawskim portrecie różni
się zresztą zasadniczo odmiennym wykrojom oczu, ust, za-
rysem brwi, kształtem nosa. Przyjmując jednak, że tradycja
wiążąco, obraz z rodziną Sobieskich nie jest pozbawiona
podstaw, można z pewnym prawdopodobieństwem wskazać
na inną członkinię królewskiej rodziny, której wygląd od-
powiada w znacznym stopniu omawianemu przedstawieniu.
Osobą tą jest Maria Józefa Wesslówna, żona Konstantego
Sobieskiego. Postać lirólewiczowej pozostaje na ogół na
marginesie zainteresowań badaczy polskich dziejów. Wyra-
żono nawet opinię, iż nie zachowała się żadna jej malowana
podobizna67. Tymczasem portretów Wesslówny istnieje
kilka. Przechowywane w klasztorze reformatów i w kościele
parafialnym w Pilicy, w klasztorze paulinów na Jasnej Górze
oraz w Państwowycli Zbiorach Sztuki na Wawelu (il. 12)68,
przedstawiają osobę bardzo podobną do damy z warszawskie-
go obrazu. Zaistniała pomyłka, jak wiele innych podobnych
nieporozumień w określeniu osoby sportretowanej, świadczy
o konieczności dokonywania skrupulatnych weryfikacji
przekazywanych, przeważnie ustnie, tradycji.
Nie ulega wątpliwości, iż związane z trzechsetną rocznicą
Odsieczy Wiedeńskiej ożywienie zainteresowania epoką So-
bieskiego i jego osobą przyniosło wiele nowego, rozszerzyło
nasze pole widzenia, dzięki zaś konfrontacjom badań źródlo-
wycli i ikonograficznych, niejednokrotnie pozwoliło na
uściślenie tożsamości i portretowanych, i twórców, wzboga-
cając materiał porównawczy ujawniony w krajowych i zagra-
nicznych publikacjach, a przede wszystkim prezentowany
w ramach jubileuszowych wystaw — wawelskiej, wilanowskiej
i warszawskiej. Rewizja obiegowych, niemal niekwestiono-
wanych poglądów jest zawsze podstawowym nakazem dzia-
łalności naukowej, jednak z pozycji ,,po jubileuszu" staje się
szczególnie konieczna, a badaczy sobiescianów wyposaża
w nowe argumenty zbliżające do założonych celów. Do
ich urzeczywistnienia przyczyniają się również przedsięwzię-
cia takie, jak omówiona wystawa ikonograficzna i jej katalog,
które sumując do pewnego stopnia dotychczasową wiedzę
o fragmencie naszych dziejów artystycznych, stanowić
muszą punkt wyjścia dla dalszych dociekań.
Kraków, Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu
66 E. HUTTEN-CZAPSKI, Spis rycin przedstawiających portrety prze-
ważnie polskich osobistości..., Kraków 1901, s. 282—283, poz. 1785—1793;
-— GEROLA, o.c., s. 54—59, poz. 110—123.
67 S. GRZEGORZEWSKA z GOSTKOWSKICH, Pamiętnik o Marii
Wesslównie królewiezowej Powstaniowej Sobieskiej. Oprać. Z. LEWINÓW-
NA, Warszawa 1965, s. 409.
68 Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, nr inw. 5990, ol., pł., 71 x
57,6 cm.
310