DOI issue:
Nr. 2-3
DOI article:Osiecka-Samsonowicz, Hanna: Sebastian Eckstein - malarz kwadratury
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.48709#0282
HANNA SAMSONOWICZ
z malarzem Extenem9. Kolejną wiadomość o Sebastianie
Ecksteinie przekazał Ignacy Baranowski w opublikowanej
w r. 1919 książce poświęconej marszałkowi Franciszkowi
Bielińskiemu10. Zdaniem autora monografii malarz zatwier-
dzony na pierwszego wójta jurydyki Bielino był najpraw-
dopodobniej zatrudniony przez Bielińskiego w pałacu war-
szawskim i rezydencji w Starym Otwocku. Do dalszego wy-
jaśnienia problemu artystycznej działalności Sebastiana
Ecksteina przyczyniły się ustalenia Zbigniewa Hornunga
zamieszczone w artykule omawiającym twórczość Stanisława
Stroińskiego11. Na podstawie lwowskich źródeł archiwalnych
zidentyfikował on ostatecznie Sebastiana Ecksteina jako syna
Franciszka i przypisał mu autorstwo fragmentów fresków
w kościołach jezuitów i bernardynów we Lwowie. Połączył
również z jego nazwiskiem, określane przez Wacława Husar-
skiego jako dzieło starszego Ecksteina12, projekty ołtarzy dla
kościoła św. Wawrzyńca na Woli w Warszawie.
Materiały źródłowe zawarte w udostępnionym po ostatniej
wojnie tzw. Archiwum Boskim Potockich, gruntownie przeba-
danym przez Jana Glinkę, pozwoliły ustalić udział Sebastiana
Ecksteina w pracach nad malarską dekoracją kościoła para-
fialnego w Tykocinie oraz palacu Jana Klemensa Branickiego
w Warszawie13. Książka Waltera Hentschla, poświęcona saskiej
architekturze XVIII w. w Polsce, ujawniła z kolei na podsta-
wie archiwaliów drezdeńskich okoliczności powstania pro-
jektów ołtarzy dła warszawskiego kościoła na Woli14. Wedlug
Izabelli Galickiej i Hanny Sygiotyńskiej15, a także Piotra
Bohdziewicza16 Sebastian Eckstein był również współ-
wykonawcą polichromii kościoła parafialnego w podwarszaw-
skiej Kobyłce. Aktualny stan badań podsumowuje hasło
opracowane przez Zuzannę Prószyńską w Słowniku Artystów
Polskich". Niewątpliwą zasługą autorki hasła jest związanie
z działalnością S. Ecksteina całej późnobarokowej dekoracji
malarskiej kościoła parafialnego w Tykocinie. Atrybucję tę
9 W. SCHRAM, Eckstein (Egstcin) Franz Gregor Ignaz [w:] U. THIE-
ME, F. BECKER, Allgemeines LeAkon der Bildenden KUnsUer, t. X,
Lipsk 1914, s. 330—331. Hasło Eckstein Sebastian w tym samym tomie
na s. 332. Niemal dokładne tłumaczenie tego hasła, bez uwzględnienia
późniejszych badań, przedstawił E. BERKOWSKI, Eckstein Sebastian
[w:] PSB, t. VI, Kraków 1948, s. 200.
10 I. BARNOWSKI, Marszalek Franciszek Bieliński, Warszawa 1919,
s. 20 (malarz występuje tu jako Sebastian Ebstein).
11 Z. HORNUNG, Stanisław Stroiński 1719—1802 — zarys monogra-
ficzny ze szczególnym uwzględnieniem działalności artysty na polu malarstwa
ściennego, „Prace Sekcji Hist. Sztuki i Kultury" II, Lwów 1935, z. 5,
s. 12—14, 146.
12 W. HUSARSKI, Jan Joachim Jauch, dyrektor budowli za czasów
saskich, „Prace Komisji Hist. Sztuki" II, 1922, s. XVI.
13 Ośrodek Dokumentacji Zabytków, Teki Glinki nr 320. Listy I. Ko-
ziebrodzkiego do J. K. Branickiego dot. Tykocina (s. 8, 9, 30) i Warszawy
Js. 185). Źródła te wykorzystały również: w odniesieniu do Tykocina E.
ŻYŁKO, Architektura i urbanistyka Tykocina w świetle nieznanych ma-
teriałów archiwalnych, „Kwart. Arch. i Urb." VII, 1962, z. 2, s. 104, 116;
w odniesieniu do Warszawy A. BARTCZAKOWA, Jakub Fontana, archi-
tekt warszawski XVIII wieku, Warszawa 1970, s. 123.
14 W. HENTSCHEL, Die Slichsische Baukunst des 18 J. in Polen,
t. I, Berlin 1967, s. 23, 346, 349, 352, 353, 468.
15 Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. X, woj. warszawskie, z. 27,
powiat wołomiński, oprac. I, GALICKA, H, SYGIETYŃSKA, Warszawa
1969, s. 11,
potwierdziła Małgorzata Walkiewicz w studium opracowanym
w r. 1982 dla Pracowni Konserwacji Zabytków w Białymsto-
ku18.
Celem niniejszego artykułu jest próba usystematyzowania
i scharakteryzowania całokształtu artystycznej działalności
Sebastiana Ecksteina na podstawie wyników dotychczaso-
wych badań oraz analizy projektowanych i wykonanych
przez niego polichromii ze szczególnym uwzględnieniem tej
dziedziny jego twórczości, dzięki której osiemnastowieczny
kronikarz bernardyński określił morawskiego malarza jako
bonus architecturae pictor19.
Sebastian Eckstein urodził się w czeskiej rodzinie
o artystycznych tradycjach20, w Brnie na Morawach ok.
1711 r.21. Biorąc pod uwagę stan badań pierwsze
trzydzieści lat jego życia (tj. do r. 1742), o których
brak jakichkolwiek informacji, można odtworzyć jedynie
na podstawie biografii Franciszka Ecksteina, malarza cie-
szącego się na Morawach dużą popularnością. Sebastian
kształcił się zapewne w brneńskiej pracowni ojca, a później
został jego pomocnikiem. Jako kilkunastoletni chłopiec
mógł więc brać udział w pracach warsztatu datowanych od
ok. 1725 r., czyli w Brnie (1725, 1732, 1736), Miloticach
(1725)22, Krowiarkach na Śląsku (1727)23, Velehradzio
(1730)24 oraz w Krakowie, gdzie Franciszek Eckstein prze-
bywał w r. 1727 oraz zapewne ponownie w r. 1736, kiedy to
powrócił w celu ukończenia rozpoczętych dziewięć lat wcześ-
niej malowideł w kościele pijarów25. W roku 1740 starszy
Eckstein wykonał polichromię sklepienia prezbiterium w koś-
ciele lwowskich jezuitów p.w. św. Piotra i Pawła26 i datą tą
określa się jego przyjazd do Lwowa. Wiadomo, że w następnym
roku zmarł w trakcie prac nad malarską dekoracją nawy
głównej, które kontynuował, według jego projektów, syn.
Przyjmuje się, że młody Eckstein został specjalnie w tym celu
sprowadzony przez jezuitów z Brna27, choć informacja ta
16 P. BOHDZIEWICZ, Kościół fundacyjny w Kobyłce pod Warszawą
i jego dekoracja malarska [w:] tegoż, Studia do dziejów sztuki polskiej
w okresie baroku i rokoka, Lublin 1973, s. 127—131.
17 PRÓSZYŃSKA, o.c., s. 155.
18 M. WALKIEWICZ, Tykocin — wystrój kościoła parafialnego p.w.
św. Trójcy, Studium historyczne, Białystok 1982, m-pis PKZ Białystok.
19 HORNUNG, o.c., s. 146.
20 Malarzami byli również ojczym Franciszka Ecksteina — Michał
Wacław Halbax (1661—1711) oraz dwaj bracia: Antoni Eckstein
(1685—1729) oraz Wacław Eckstein (1695—1731). Zob. H. LEPORINI,
Halbax Michael [w:] THIEME, BECKER, o.c., t. XV, Lipsk 1922, s. 494—
495 oraz hasło Eckstein Anton, tamże, t. X, s. 330.
21 W r. 1711 Franciszek Eckstein osiadł w Brnie i ożenił się, zob.
SCHRAM, o.c., s. 330.
22 PRÓSZYŃSKA, o.c., s. 154; — PROKOP, o.c., s. 1301, fig. 1489
23 TINTELNOT, o.c., s. 120, il. 66.
24 PROKOP, o.c., s. 1301.
25 O. ZAGÓROWSKI, Architekt Kacper Bażanka, „Biul. Hist. Sztu-
ki" XVIII, 1956, nr 1, s. 111; — KOWALCZYK, Andrea Pozzo..., cz. I,
Traktat i ołtarz..., o.c,, s. 176 oraz cz. II Kreski sklepienne..., o.c., s. 336—
337; — K. JÓŹKIEWICZ, Andrzej Radwański, malarz krakowski 1711—
1762. Rys życia i twórczości, „Biuletyn Krakowski" III, 1961, s. 162.
26 O restauracji malowideł na sklepieniu kościoła jezuitów we Lwowie^
„Sztuki Piękno" IX, Kraków—Warszawa 1933, s. 415.
27 HORNUNG, o.c., s. 12,
272
z malarzem Extenem9. Kolejną wiadomość o Sebastianie
Ecksteinie przekazał Ignacy Baranowski w opublikowanej
w r. 1919 książce poświęconej marszałkowi Franciszkowi
Bielińskiemu10. Zdaniem autora monografii malarz zatwier-
dzony na pierwszego wójta jurydyki Bielino był najpraw-
dopodobniej zatrudniony przez Bielińskiego w pałacu war-
szawskim i rezydencji w Starym Otwocku. Do dalszego wy-
jaśnienia problemu artystycznej działalności Sebastiana
Ecksteina przyczyniły się ustalenia Zbigniewa Hornunga
zamieszczone w artykule omawiającym twórczość Stanisława
Stroińskiego11. Na podstawie lwowskich źródeł archiwalnych
zidentyfikował on ostatecznie Sebastiana Ecksteina jako syna
Franciszka i przypisał mu autorstwo fragmentów fresków
w kościołach jezuitów i bernardynów we Lwowie. Połączył
również z jego nazwiskiem, określane przez Wacława Husar-
skiego jako dzieło starszego Ecksteina12, projekty ołtarzy dla
kościoła św. Wawrzyńca na Woli w Warszawie.
Materiały źródłowe zawarte w udostępnionym po ostatniej
wojnie tzw. Archiwum Boskim Potockich, gruntownie przeba-
danym przez Jana Glinkę, pozwoliły ustalić udział Sebastiana
Ecksteina w pracach nad malarską dekoracją kościoła para-
fialnego w Tykocinie oraz palacu Jana Klemensa Branickiego
w Warszawie13. Książka Waltera Hentschla, poświęcona saskiej
architekturze XVIII w. w Polsce, ujawniła z kolei na podsta-
wie archiwaliów drezdeńskich okoliczności powstania pro-
jektów ołtarzy dła warszawskiego kościoła na Woli14. Wedlug
Izabelli Galickiej i Hanny Sygiotyńskiej15, a także Piotra
Bohdziewicza16 Sebastian Eckstein był również współ-
wykonawcą polichromii kościoła parafialnego w podwarszaw-
skiej Kobyłce. Aktualny stan badań podsumowuje hasło
opracowane przez Zuzannę Prószyńską w Słowniku Artystów
Polskich". Niewątpliwą zasługą autorki hasła jest związanie
z działalnością S. Ecksteina całej późnobarokowej dekoracji
malarskiej kościoła parafialnego w Tykocinie. Atrybucję tę
9 W. SCHRAM, Eckstein (Egstcin) Franz Gregor Ignaz [w:] U. THIE-
ME, F. BECKER, Allgemeines LeAkon der Bildenden KUnsUer, t. X,
Lipsk 1914, s. 330—331. Hasło Eckstein Sebastian w tym samym tomie
na s. 332. Niemal dokładne tłumaczenie tego hasła, bez uwzględnienia
późniejszych badań, przedstawił E. BERKOWSKI, Eckstein Sebastian
[w:] PSB, t. VI, Kraków 1948, s. 200.
10 I. BARNOWSKI, Marszalek Franciszek Bieliński, Warszawa 1919,
s. 20 (malarz występuje tu jako Sebastian Ebstein).
11 Z. HORNUNG, Stanisław Stroiński 1719—1802 — zarys monogra-
ficzny ze szczególnym uwzględnieniem działalności artysty na polu malarstwa
ściennego, „Prace Sekcji Hist. Sztuki i Kultury" II, Lwów 1935, z. 5,
s. 12—14, 146.
12 W. HUSARSKI, Jan Joachim Jauch, dyrektor budowli za czasów
saskich, „Prace Komisji Hist. Sztuki" II, 1922, s. XVI.
13 Ośrodek Dokumentacji Zabytków, Teki Glinki nr 320. Listy I. Ko-
ziebrodzkiego do J. K. Branickiego dot. Tykocina (s. 8, 9, 30) i Warszawy
Js. 185). Źródła te wykorzystały również: w odniesieniu do Tykocina E.
ŻYŁKO, Architektura i urbanistyka Tykocina w świetle nieznanych ma-
teriałów archiwalnych, „Kwart. Arch. i Urb." VII, 1962, z. 2, s. 104, 116;
w odniesieniu do Warszawy A. BARTCZAKOWA, Jakub Fontana, archi-
tekt warszawski XVIII wieku, Warszawa 1970, s. 123.
14 W. HENTSCHEL, Die Slichsische Baukunst des 18 J. in Polen,
t. I, Berlin 1967, s. 23, 346, 349, 352, 353, 468.
15 Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. X, woj. warszawskie, z. 27,
powiat wołomiński, oprac. I, GALICKA, H, SYGIETYŃSKA, Warszawa
1969, s. 11,
potwierdziła Małgorzata Walkiewicz w studium opracowanym
w r. 1982 dla Pracowni Konserwacji Zabytków w Białymsto-
ku18.
Celem niniejszego artykułu jest próba usystematyzowania
i scharakteryzowania całokształtu artystycznej działalności
Sebastiana Ecksteina na podstawie wyników dotychczaso-
wych badań oraz analizy projektowanych i wykonanych
przez niego polichromii ze szczególnym uwzględnieniem tej
dziedziny jego twórczości, dzięki której osiemnastowieczny
kronikarz bernardyński określił morawskiego malarza jako
bonus architecturae pictor19.
Sebastian Eckstein urodził się w czeskiej rodzinie
o artystycznych tradycjach20, w Brnie na Morawach ok.
1711 r.21. Biorąc pod uwagę stan badań pierwsze
trzydzieści lat jego życia (tj. do r. 1742), o których
brak jakichkolwiek informacji, można odtworzyć jedynie
na podstawie biografii Franciszka Ecksteina, malarza cie-
szącego się na Morawach dużą popularnością. Sebastian
kształcił się zapewne w brneńskiej pracowni ojca, a później
został jego pomocnikiem. Jako kilkunastoletni chłopiec
mógł więc brać udział w pracach warsztatu datowanych od
ok. 1725 r., czyli w Brnie (1725, 1732, 1736), Miloticach
(1725)22, Krowiarkach na Śląsku (1727)23, Velehradzio
(1730)24 oraz w Krakowie, gdzie Franciszek Eckstein prze-
bywał w r. 1727 oraz zapewne ponownie w r. 1736, kiedy to
powrócił w celu ukończenia rozpoczętych dziewięć lat wcześ-
niej malowideł w kościele pijarów25. W roku 1740 starszy
Eckstein wykonał polichromię sklepienia prezbiterium w koś-
ciele lwowskich jezuitów p.w. św. Piotra i Pawła26 i datą tą
określa się jego przyjazd do Lwowa. Wiadomo, że w następnym
roku zmarł w trakcie prac nad malarską dekoracją nawy
głównej, które kontynuował, według jego projektów, syn.
Przyjmuje się, że młody Eckstein został specjalnie w tym celu
sprowadzony przez jezuitów z Brna27, choć informacja ta
16 P. BOHDZIEWICZ, Kościół fundacyjny w Kobyłce pod Warszawą
i jego dekoracja malarska [w:] tegoż, Studia do dziejów sztuki polskiej
w okresie baroku i rokoka, Lublin 1973, s. 127—131.
17 PRÓSZYŃSKA, o.c., s. 155.
18 M. WALKIEWICZ, Tykocin — wystrój kościoła parafialnego p.w.
św. Trójcy, Studium historyczne, Białystok 1982, m-pis PKZ Białystok.
19 HORNUNG, o.c., s. 146.
20 Malarzami byli również ojczym Franciszka Ecksteina — Michał
Wacław Halbax (1661—1711) oraz dwaj bracia: Antoni Eckstein
(1685—1729) oraz Wacław Eckstein (1695—1731). Zob. H. LEPORINI,
Halbax Michael [w:] THIEME, BECKER, o.c., t. XV, Lipsk 1922, s. 494—
495 oraz hasło Eckstein Anton, tamże, t. X, s. 330.
21 W r. 1711 Franciszek Eckstein osiadł w Brnie i ożenił się, zob.
SCHRAM, o.c., s. 330.
22 PRÓSZYŃSKA, o.c., s. 154; — PROKOP, o.c., s. 1301, fig. 1489
23 TINTELNOT, o.c., s. 120, il. 66.
24 PROKOP, o.c., s. 1301.
25 O. ZAGÓROWSKI, Architekt Kacper Bażanka, „Biul. Hist. Sztu-
ki" XVIII, 1956, nr 1, s. 111; — KOWALCZYK, Andrea Pozzo..., cz. I,
Traktat i ołtarz..., o.c,, s. 176 oraz cz. II Kreski sklepienne..., o.c., s. 336—
337; — K. JÓŹKIEWICZ, Andrzej Radwański, malarz krakowski 1711—
1762. Rys życia i twórczości, „Biuletyn Krakowski" III, 1961, s. 162.
26 O restauracji malowideł na sklepieniu kościoła jezuitów we Lwowie^
„Sztuki Piękno" IX, Kraków—Warszawa 1933, s. 415.
27 HORNUNG, o.c., s. 12,
272