DOI article:
Ruszczyk, Grażyna; Górak, Jan: [Rezension von: Ryszard Brykowski, Drewniana architektura cerkiewna na koronnych ziemiach Rzeczypospolitej]
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.48915#0265
260
Omówienia
środkowej i wschodniej (Jedność w różnorodności,
s. 23-29).
Autor wyznaczył trzy najstarsze, jak to określił,
kręgi kulturowe drewnianej architektury sakralnej,
różniące się między sobą układami przestrzennymi
i sposobem obróbki drewna. Pierwszy - krąg bałkański
(ziemie siedmiogrodzkie i wołosko-serbskie, najstarsze
zabytki z XVII wieku), charakteryzujący się rzutami
pozornie dwudzielnymi i pozornie jednoprzestrzen-
nymi oraz bryłami, nakrytymi dachami dwuspadowymi,
z wieżą umieszczoną nad zachodnią częścią zrębu
cerkwi. Drugi - krąg północno-wschodni (ziemie
z czasem opanowane przez Wielkie Księstwo
Moskiewskie, najstarsze zabytki z końca XV wieku),
cechuje różnorodność planów (jednoprzestrzenne,
dwu-, trójdzielne) i brył (bezwieżowe, wieżowe,
basztowe) nakrytych wielokalenicowymi dachami.
Cerkwie tego kręgu wyróżnia od innych obszarów
stosowanie belek okrągłych (nieokantowanych).
Trzeci - krąg południowo-wschodni (ziemie ruskie
i białoruskie Rzeczypospolitej Obojga Narodów,
najstarsze zabytki z przełomu XV i XVI wieku), dla
którego charakterystyczny jest trójdzielny, wzdłużny
rzut i sylwetka jedno lub trójkopułowa. Cerkwie
przedsta-wione na dalszych stronach pracy należą do
ostatniego — południowo-wschodniego kręgu. Ich
analizę autor rozpoczął (Budowanie, s. 30-50) od
omówienia budulca i konstrukcji oraz poszczególnych
członów i elementów budowli, a także detalu i
dekoracji, kończąc na otoczeniu cerkwi i na żelaznych
krzyżach zdobiących dachy i kopułki. Referując
zagadnienia konstrukcyjne stwierdził, że chociaż w
budownictwie cerkiewnym na ziemiach Rzeczy-
pospolitej stosowane były też okrąglaki i belki
półokrągłe, to jednak przeważała konstrukcja zrębowa
z bierwion okantowanych (podobnie jak w kręgu
bałkańskim). We wszystkich przebadanych węgłach
odnotowano „kryty czop”, charakterystyczny również
dla drewnia-nego budownictwo kościelngo. Ten rodzaj
usztywnie-nia węgła i wzmocnienia konstrukcji
znamionujący profesjonalizm, uformował się pod
wpływem zawodowego, zachodnioeuropejskiego
ciesielstwa średniowiecznego. Analogie konstrukcyjne
między cerkwiami i kościołami nie są zaskakujące,
świątynie obu wyznań nierzadko powstawały staraniem
tych samych fundatorów i były wznoszone przez te
same warsztaty (JFunadatorzy i budowniczowie, s. 51-
55). W rozdziale Przegląd najstarszych zabytków (s.
56-67) autor zastrzegł, że ich metryki nie są pewne ze
względu na trudności w datowaniu: niektóre nieza-
chowane obiekty, znane są jedynie z przekazów, inne
zostały poważnie przebudowane w następnych
stuleciach. Ostatecznie do grupy XVI-wiecznych
cerkwi zakwalifikował dziesięć świątyń. Wszystkie
repezentujątyp trójdzielny o jedno lub trójkopułowej
sylwetce. Różnią się między sobą ukształtowaniem
brył: cześć ma kopuły namiotowe, część - sferyczne.
W genezie tego typu Ryszard Brykowski widzi wpływy
bizantyńskie i zachodnioeuropejskie i uważa, że jego
wzorcem były tzw. „poprzecznie sklepione” świątynie
rozprzestrzenione na ziemiach cesarstwa bizan-
tyjskiego w XIII stuleciu. Problemem zaś pozostaje
pytanie, kiedy ten wzorzec rozpowszechnił się na Rusi.
Być może w okresie odbudowy po najeździe tatarskim.
Najobszerniejszej części pracy: Drewniana ruska
cerkiew wXVII iXVIIIstuleciu (s. 68-100) nie sposób
przedstwić szczegółowo w krótkim przeglądzie.
Dlatego zostaną zasygnalizowane tylko najistotniejsze
momenty rozważań autora. Zachowanych zabytków
powstałych w omawianym okresie jest stosunkowo
dużo, liczne są również przekazy ikonograficzne. Na
podstawie tego materiału można było wyróżnić, poza
podstawowym (trójdzielnym z jedną lub trzema
kopułami), znacznie więcej układów planistycznych:
cerkwie jednoprzestrzenne, dwudzielne, na planie
krzyża, z babińcem znikniętym trójbocznie lub z ośmio-
bokiem w nawie, a także układów przestrzennych -
zwieńczonych namiotowymi lub sferycznymi kopułami
przyjmującymi różnorodne formy.
Bogata dokumentacja pozwoliła również na omó-
wienie wszelkich dobudówek i pomieszczeń wzbo-
gacających cerkiewną bryłę: kryłosów, zakrystii, kaplic,
empor, kaplic nad babińcem, galerii, podcieni. Osobne
podrozdziały zostały poświęcone cerkwiom karpackim
reprezentującym opisane wcześniej rzuty i bryły:
łemkowskie (trójdzielne, z wieżą i namiotowymi
kopułami), bojkowskie (trójdzielne, z trzema łama-
nymi, namiotowymi kopułami) oraz huculskie
(na planie krzyża, z kopułą nad środkową częścią
budowli). Rozważania nad różnorodnością typów
i wariantów świątyń unickich i ich genezą, zamknęło
zagadnienie latynizacji cerkwi ruskiej, która silniej
zaznaczyła się w 2. połowie XVIII wieku, chociaż
występowała we wcześniejszym okresie. Jej cechą jest
decentralizacja, wydłużenie rzutu, zastępowanie kopuł
- na zewnątrz dachami dwuspadowymi, a od wewnątrz
stropami z fasetami, zwiększenie liczby ołtarzy. Jednak
najbardziej wyraziście zjawisko to się uwidoczniło we
wznoszeniu dwuwieżowych fasad przy cerkwiach.
Następny rozdział: Na Lewobrzeżu Dnieprowym
(s. 101-111) poświęcony został architekturze cerkiew-
nej na Ukrainie wschodniej, utraconej przez Rzeczy-
pospolitą w 1653 roku na rzecz Rosji. Architekturę tę,
powstającą w obrębie mecenatu kozackiego autor
zaliczył do czwartego - naddnieprzańskiego kręgu
kulturowego, który był twórczą interpretacją rozwiązań
zaczerpniętych z cerkwi ruskich (krąg trzeci)
i prawosławnych cerkwi rosyjskich (krąg drugi).
W cerkwiach naddnieprzańskich stosowano tradycyjne
układy przestrzenne — trójdzielny plan i jedno lub
trójkopułową bryłę bądź plan krzyża greckiego o jed-
nej, trzech lub pięciu kopułach. Różnica między nimi,
Omówienia
środkowej i wschodniej (Jedność w różnorodności,
s. 23-29).
Autor wyznaczył trzy najstarsze, jak to określił,
kręgi kulturowe drewnianej architektury sakralnej,
różniące się między sobą układami przestrzennymi
i sposobem obróbki drewna. Pierwszy - krąg bałkański
(ziemie siedmiogrodzkie i wołosko-serbskie, najstarsze
zabytki z XVII wieku), charakteryzujący się rzutami
pozornie dwudzielnymi i pozornie jednoprzestrzen-
nymi oraz bryłami, nakrytymi dachami dwuspadowymi,
z wieżą umieszczoną nad zachodnią częścią zrębu
cerkwi. Drugi - krąg północno-wschodni (ziemie
z czasem opanowane przez Wielkie Księstwo
Moskiewskie, najstarsze zabytki z końca XV wieku),
cechuje różnorodność planów (jednoprzestrzenne,
dwu-, trójdzielne) i brył (bezwieżowe, wieżowe,
basztowe) nakrytych wielokalenicowymi dachami.
Cerkwie tego kręgu wyróżnia od innych obszarów
stosowanie belek okrągłych (nieokantowanych).
Trzeci - krąg południowo-wschodni (ziemie ruskie
i białoruskie Rzeczypospolitej Obojga Narodów,
najstarsze zabytki z przełomu XV i XVI wieku), dla
którego charakterystyczny jest trójdzielny, wzdłużny
rzut i sylwetka jedno lub trójkopułowa. Cerkwie
przedsta-wione na dalszych stronach pracy należą do
ostatniego — południowo-wschodniego kręgu. Ich
analizę autor rozpoczął (Budowanie, s. 30-50) od
omówienia budulca i konstrukcji oraz poszczególnych
członów i elementów budowli, a także detalu i
dekoracji, kończąc na otoczeniu cerkwi i na żelaznych
krzyżach zdobiących dachy i kopułki. Referując
zagadnienia konstrukcyjne stwierdził, że chociaż w
budownictwie cerkiewnym na ziemiach Rzeczy-
pospolitej stosowane były też okrąglaki i belki
półokrągłe, to jednak przeważała konstrukcja zrębowa
z bierwion okantowanych (podobnie jak w kręgu
bałkańskim). We wszystkich przebadanych węgłach
odnotowano „kryty czop”, charakterystyczny również
dla drewnia-nego budownictwo kościelngo. Ten rodzaj
usztywnie-nia węgła i wzmocnienia konstrukcji
znamionujący profesjonalizm, uformował się pod
wpływem zawodowego, zachodnioeuropejskiego
ciesielstwa średniowiecznego. Analogie konstrukcyjne
między cerkwiami i kościołami nie są zaskakujące,
świątynie obu wyznań nierzadko powstawały staraniem
tych samych fundatorów i były wznoszone przez te
same warsztaty (JFunadatorzy i budowniczowie, s. 51-
55). W rozdziale Przegląd najstarszych zabytków (s.
56-67) autor zastrzegł, że ich metryki nie są pewne ze
względu na trudności w datowaniu: niektóre nieza-
chowane obiekty, znane są jedynie z przekazów, inne
zostały poważnie przebudowane w następnych
stuleciach. Ostatecznie do grupy XVI-wiecznych
cerkwi zakwalifikował dziesięć świątyń. Wszystkie
repezentujątyp trójdzielny o jedno lub trójkopułowej
sylwetce. Różnią się między sobą ukształtowaniem
brył: cześć ma kopuły namiotowe, część - sferyczne.
W genezie tego typu Ryszard Brykowski widzi wpływy
bizantyńskie i zachodnioeuropejskie i uważa, że jego
wzorcem były tzw. „poprzecznie sklepione” świątynie
rozprzestrzenione na ziemiach cesarstwa bizan-
tyjskiego w XIII stuleciu. Problemem zaś pozostaje
pytanie, kiedy ten wzorzec rozpowszechnił się na Rusi.
Być może w okresie odbudowy po najeździe tatarskim.
Najobszerniejszej części pracy: Drewniana ruska
cerkiew wXVII iXVIIIstuleciu (s. 68-100) nie sposób
przedstwić szczegółowo w krótkim przeglądzie.
Dlatego zostaną zasygnalizowane tylko najistotniejsze
momenty rozważań autora. Zachowanych zabytków
powstałych w omawianym okresie jest stosunkowo
dużo, liczne są również przekazy ikonograficzne. Na
podstawie tego materiału można było wyróżnić, poza
podstawowym (trójdzielnym z jedną lub trzema
kopułami), znacznie więcej układów planistycznych:
cerkwie jednoprzestrzenne, dwudzielne, na planie
krzyża, z babińcem znikniętym trójbocznie lub z ośmio-
bokiem w nawie, a także układów przestrzennych -
zwieńczonych namiotowymi lub sferycznymi kopułami
przyjmującymi różnorodne formy.
Bogata dokumentacja pozwoliła również na omó-
wienie wszelkich dobudówek i pomieszczeń wzbo-
gacających cerkiewną bryłę: kryłosów, zakrystii, kaplic,
empor, kaplic nad babińcem, galerii, podcieni. Osobne
podrozdziały zostały poświęcone cerkwiom karpackim
reprezentującym opisane wcześniej rzuty i bryły:
łemkowskie (trójdzielne, z wieżą i namiotowymi
kopułami), bojkowskie (trójdzielne, z trzema łama-
nymi, namiotowymi kopułami) oraz huculskie
(na planie krzyża, z kopułą nad środkową częścią
budowli). Rozważania nad różnorodnością typów
i wariantów świątyń unickich i ich genezą, zamknęło
zagadnienie latynizacji cerkwi ruskiej, która silniej
zaznaczyła się w 2. połowie XVIII wieku, chociaż
występowała we wcześniejszym okresie. Jej cechą jest
decentralizacja, wydłużenie rzutu, zastępowanie kopuł
- na zewnątrz dachami dwuspadowymi, a od wewnątrz
stropami z fasetami, zwiększenie liczby ołtarzy. Jednak
najbardziej wyraziście zjawisko to się uwidoczniło we
wznoszeniu dwuwieżowych fasad przy cerkwiach.
Następny rozdział: Na Lewobrzeżu Dnieprowym
(s. 101-111) poświęcony został architekturze cerkiew-
nej na Ukrainie wschodniej, utraconej przez Rzeczy-
pospolitą w 1653 roku na rzecz Rosji. Architekturę tę,
powstającą w obrębie mecenatu kozackiego autor
zaliczył do czwartego - naddnieprzańskiego kręgu
kulturowego, który był twórczą interpretacją rozwiązań
zaczerpniętych z cerkwi ruskich (krąg trzeci)
i prawosławnych cerkwi rosyjskich (krąg drugi).
W cerkwiach naddnieprzańskich stosowano tradycyjne
układy przestrzenne — trójdzielny plan i jedno lub
trójkopułową bryłę bądź plan krzyża greckiego o jed-
nej, trzech lub pięciu kopułach. Różnica między nimi,