DOI article:
Da̜b-Kalinowska, Barbara: "Cerkiew Wojująca". Ikona czy wyobrażenie?
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.48915#0013
7
BARBARA DĄB-KALINOWSKA
Warszawa, Instytut Historii Sztuki UW
„ Cerkiew Wojująca Ikona czy wyobrażenie?
Pośród obiektów malarstwa tablicowego powstałych na Rusi po połowie XVI wieku
niewiele ma tak bogatą literaturę jak wyobrażenie Cerkwi Wojującej, pochodzące
z soboru Zaśnięcia w Moskwie1 2. Ale też żadne z powstałych w tym czasie przedsta-
wień nie doczekało się tak wielu przeciwstawnych i kontrowersyjnych interpretacji. Na-
wet co do tytułu wyobrażenia nie ma wśród badaczy całkowitej zgody, jedni bowiem
określają je właśnie jako Cerkiew Wojującą, inni jako Błogosławione Zastępy Niebiań-
skiego Władcy1. Nie ma także jednomyślności co do jego funkcji i statusu, opisywanego
zarówno jako obraz jak i ikona3. Również problem źródeł literackich, osoby fundatora
i warsztatu, w którym przedstawienie powstało pozostaje otwarty. Najwięcej jednak kon-
trowersji budzi odczytanie warstw znaczeniowych i identyfikacja poszczególnych posta-
ci. Trudności w określeniu statusu i funkcji są spowodowane niezwykłością wyobrażenia,
brakiem zakorzenienia go w tradycji, brakiem bezpośrednich analogii. Nawet jego format
i rozmiary nie były wcześniej stosowane na Rusi. Przede wszystkim niezwykła jest tema-
tyka przedstawienia ukazującego trzy kolumny konnego i pieszego wojska posuwającego
się od ogarniętego płomieniami miasta w kierunku grodu, ulokowanego na górze, w któ-
rym zasiada Matka Boska z Chrystusem Emanuelem. Wojsko prowadzi Archanioł Michał
na uskrzydlonym komu. Wylatują mu na spotkanie anioły z koronami w dłoniach, otrzy-
manymi od Chrystusa i Matki Boskiej. W każdej z sumarycznie potraktowanych kolumn
wojska wyodrębniono kilka grup, spośród których wielkością, pozą, szatami i uzbroje-
niem wyróżniają się głównie wojowie je prowadzący. W środkowej kolumnie na czele
oddziału ukazano jeźdźca z krzyżem w dłoniach, otoczonego piechotą, za mm przedsta-
wiono konnicę, w której wyróżniono trzech jeźdźców w książęcych szatach. Wszystkich
prowadzi woj z chorągwią w ręce, nad którym trzej aniołowie trzymają koronę. Górną
1 Podstawowa literatura przytoczona przez J. E. SMIRNOWĄ, Moskowskaja ikona XIV - XVII wieków. Leningrad 1988,
s. 303. Państwowa Galeria Trietjakowska w Moskwie, nr inw. 61211, 144x396 cm.
2 Por. W. ANTONOWA, N. MNIEWA, Gosudarstwiennaja Trietjakowskaja gałerieja. Katalog driewnierusskoj żywo-
pisi. Opyt istoriko-chudożestwiennoj kłassijikacyi. Moskwa 1963, t. II nr 521, s. 128-134, gdzie wyobrażenie jest
określone jako Cerkiew Wojująca (Błogosławione Zastępy Niebiańskiego Władcy}, natomiast u SMIRNOWEJ (op. cit.,
s. 302) jako Błogosławione Zastępy Niebiańskiego Władcy (Cerkiew wojująca). W datowaniu nie ma różnic, wszyscy
bowiem badacze są zgodni, że wyobrażenie powstało po poi. XVI wieku.
3 W całej właściwie literaturze rosyjskiej i radzieckiej wyobrażenie zaliczane jest do ikon, jedynie N. MNIEWA
(Żywopis’, grawjura i skułptura XVI wieka. [W:] Istorija russkogo iskusstwa. T. III. Moskwa 1955, s. 543) określiła je
jako „ikonę-obraz”, jednak w latach późniejszych wycofała się z tego określenia. Por. ANTONOWA, MNIEWA, op.
cit., s. 128.
BARBARA DĄB-KALINOWSKA
Warszawa, Instytut Historii Sztuki UW
„ Cerkiew Wojująca Ikona czy wyobrażenie?
Pośród obiektów malarstwa tablicowego powstałych na Rusi po połowie XVI wieku
niewiele ma tak bogatą literaturę jak wyobrażenie Cerkwi Wojującej, pochodzące
z soboru Zaśnięcia w Moskwie1 2. Ale też żadne z powstałych w tym czasie przedsta-
wień nie doczekało się tak wielu przeciwstawnych i kontrowersyjnych interpretacji. Na-
wet co do tytułu wyobrażenia nie ma wśród badaczy całkowitej zgody, jedni bowiem
określają je właśnie jako Cerkiew Wojującą, inni jako Błogosławione Zastępy Niebiań-
skiego Władcy1. Nie ma także jednomyślności co do jego funkcji i statusu, opisywanego
zarówno jako obraz jak i ikona3. Również problem źródeł literackich, osoby fundatora
i warsztatu, w którym przedstawienie powstało pozostaje otwarty. Najwięcej jednak kon-
trowersji budzi odczytanie warstw znaczeniowych i identyfikacja poszczególnych posta-
ci. Trudności w określeniu statusu i funkcji są spowodowane niezwykłością wyobrażenia,
brakiem zakorzenienia go w tradycji, brakiem bezpośrednich analogii. Nawet jego format
i rozmiary nie były wcześniej stosowane na Rusi. Przede wszystkim niezwykła jest tema-
tyka przedstawienia ukazującego trzy kolumny konnego i pieszego wojska posuwającego
się od ogarniętego płomieniami miasta w kierunku grodu, ulokowanego na górze, w któ-
rym zasiada Matka Boska z Chrystusem Emanuelem. Wojsko prowadzi Archanioł Michał
na uskrzydlonym komu. Wylatują mu na spotkanie anioły z koronami w dłoniach, otrzy-
manymi od Chrystusa i Matki Boskiej. W każdej z sumarycznie potraktowanych kolumn
wojska wyodrębniono kilka grup, spośród których wielkością, pozą, szatami i uzbroje-
niem wyróżniają się głównie wojowie je prowadzący. W środkowej kolumnie na czele
oddziału ukazano jeźdźca z krzyżem w dłoniach, otoczonego piechotą, za mm przedsta-
wiono konnicę, w której wyróżniono trzech jeźdźców w książęcych szatach. Wszystkich
prowadzi woj z chorągwią w ręce, nad którym trzej aniołowie trzymają koronę. Górną
1 Podstawowa literatura przytoczona przez J. E. SMIRNOWĄ, Moskowskaja ikona XIV - XVII wieków. Leningrad 1988,
s. 303. Państwowa Galeria Trietjakowska w Moskwie, nr inw. 61211, 144x396 cm.
2 Por. W. ANTONOWA, N. MNIEWA, Gosudarstwiennaja Trietjakowskaja gałerieja. Katalog driewnierusskoj żywo-
pisi. Opyt istoriko-chudożestwiennoj kłassijikacyi. Moskwa 1963, t. II nr 521, s. 128-134, gdzie wyobrażenie jest
określone jako Cerkiew Wojująca (Błogosławione Zastępy Niebiańskiego Władcy}, natomiast u SMIRNOWEJ (op. cit.,
s. 302) jako Błogosławione Zastępy Niebiańskiego Władcy (Cerkiew wojująca). W datowaniu nie ma różnic, wszyscy
bowiem badacze są zgodni, że wyobrażenie powstało po poi. XVI wieku.
3 W całej właściwie literaturze rosyjskiej i radzieckiej wyobrażenie zaliczane jest do ikon, jedynie N. MNIEWA
(Żywopis’, grawjura i skułptura XVI wieka. [W:] Istorija russkogo iskusstwa. T. III. Moskwa 1955, s. 543) określiła je
jako „ikonę-obraz”, jednak w latach późniejszych wycofała się z tego określenia. Por. ANTONOWA, MNIEWA, op.
cit., s. 128.