Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (60.1998)

Omówienia

259

-Wariant la: z datą 1771 na karcie tytułowej. Druk w latach 1770-
1810. Papier rosyjski ( Kukuszkina, op. cit., nr 106, 102, 105; S.
A. Klepikow, Filigrany i sztiempieli na bumagie russkogo
i inostrannogo proizwodstwa XVIII- naczała XIX wieka. Moskwa
1959,1.1, nr 536, 506, Klepikow, op. cit, t. II, nr 067).
- Wariant Ib: druk w latach 1810-1820, płyty wyretuszowano. Papier
rosyjski (Klepikow, op. cit, t. II, nr 909).
- Wariant Ic: druk z lat 1822-1830, dokonano ponownych retuszy.
Papier rosyjski (Klepikow, op. cit, 1.1., nr 668).
- Wariant 2: znany z jednego egzemplarza datowanego na 1780-
1790. Różni się nieco zmienionym zapisem na karcie tytułowej. Może
było to pierwotne wydanie, późniejsze zaś antydatowano. Tego typu
zabieg często stosowano w Rosji ze względu na specyfikę działalności
cenzury.
Typ II - na 52 kartach z 13 płyt po 4 kompozycje na jednej.
Dołączono dodatkową ilustrację: frontispis przedstawiający Anioła
przy grobie Chrystusa i trzy niewiasty. Egzemplarze datowane po
roku 1810.

-Wariant la: z lat 1819-1825. Papier rosyjski (Klepikow, op. cit, t.
I, nr 315, 314, t. II, nr 225).
- Wariant Ib: z lat 1825- 1830. Wyretuszowano płyty. Papier
rosyjski (Klepikow, op. cit, 1.1, nr 314, 315, t. II, nr 53).
- Wariant Ic: od 1830 do 1839 roku. Ponownie wyretuszowano
płyty. Papier (Klepikow, op. cit, t. II, nr 4).
- Warianty 1 d i 1 e: od 1839 roku. Zostały zamieszczone na kartach
nr 2 i 3 daty 1839 i nazwisko cenzora Protojereja Teodora Gołu-
bińskiego. Papier rosyjski (Kukuszkina, op. cit., nr 122).
- Wariant 2: 8 kompozycji (Nr 46-52) odbitych z 2 płyt po roku
1840.
Typ III - na 52 kartach z 13 płyt zawierających po 4 kompozycje,
przerobionych z wydania I (wariant 2b) po 1810 roku.
a) z lat 1810-1830. Papier rosyjski (Klepikow, op. cit, 1.1, nr 225).
b-c) z lat 1830-1840. Płyty ponownie wyretuszowano.
d) po roku 1840. Ponownie wyretuszowano płyty.
Kopia wiedeńskiego wydania (w katalogu podano jako typ IV),
opublikowana po roku 1810, na 52 kartach z 13 płyt.

Waldemar Deluga

Ryszard Brykowskh Drewniana architektura cerkiewna
na koronnych ziemiach Rzeczypospolitej.
Warszawa: Towarzystwo Opieki nad Zabytkami 1995, ss. 260, il. 312.

Książka Ryszarda Brykowskiego jest pierwszą
próbą syntetycznego ujęcia rozwoju drewnianej archi-
tektury cerkiewnej na ziemiach leżących obecnie
w granicach Polski i Ukrainy. Jest to podsumowanie
wieloletnich badań autora nad budownictwem cerkie-
wnym prowadzonych w Polsce, na Białorusi, w Cze-
chach, na Słowacji i w Rumunii.
W odniesieniu do Ukrainy, ze względu na brak,
przed zakończeniem pracy (1990), możliwości pozna-
nia zabytków i materiałów archiwalnych zachowanych
i przechowywanych w tym kraju, jest to krytyczny
przegląd dotychczasowego stanu badań połączony
z wnioskami i przemyśleniami autora. Od momentu
napisania książki do jej wydania upłynęło sześć lat
(w rzeczywistości ukazała się w końcu 1996 roku).
W tym okresie została otwarta granica polsko-
ukraińska i nawiązane kontakty umożliwiające
prowadzenie prac na Ukrainie. Pierwotna wersja,
została uzupełniona zarówno o badania własne autora,
jak i najnowszą, głównie ukraińską, literaturę.
Dzieje drewnianej architektury cerkiewnej zawarte
w dziesięciu rozdziałach podzielonych śródtytułami,
przedstawione zostały na tle historycznym (rozdział
Na drogach przeszłości, s. 11-18 i podrozdział
Calamitatis regnum, s. 101-103). W krótkim, ale
bardzo trafnym wykładzie autor przypomniał fakty
o przełomowym znaczeniu w historii Rusi od czasów
jej chrystianizacji (988 lub 989). Wskazał przyczyny
(najazd Tatarów) podziału Rusi na północną (później-

sze Wielkie Księstwo Moskiewskie) i południową,
której część została opanowana przez Litwę, część, na
mocy umów dynastycznych i traktatów, włączona
do Polski. Przedstawił pochodzenie nazwy Ukraina
oraz najważniejsze wydarzenia ze wspólnych dziejów
polsko-litewsko-ruskich (ukraińskich) w ramach
wielonarodowościowej i wielowyznaniowej Rzeczy-
pospolitej Obojga Narodów: unia brzeska (1596),
formowanie się Kozaczyzny na początku XVII wieku,
powstanie Bohdana Chmielnickiego oraz zawarta zbyt
późno (po oddaniu się Kozaków w opiekę carom
moskiewskim, 1653) ugoda hadziacka (1658), w której
obok Korony, Wielkiego Księstwa Litewskiego powo-
łano trzeci człon Rzeczypospolitej - Księstwo Ruskie.
Omawiając te wydarzenia autor kładł nacisk na to, by
w ich interpretacji nie przyjmować współczesnych,
wykształconych w XIX wieku, pojęć państwowości
i świadomości narodowej, stwierdzał również, że
dorobek Pierwszej Rzeczypospolitej jest wspólnym
dorobkiem wszystkich narodów ją zamieszkujących,
a dziedzictwo należy do wszystkich państw, które na
jej terytoriach z czasem powstały.
Właściwy temat - drewniane cerkwie na ziemiach
Korony, Ryszard Brykowski poprzedził dwoma roz-
działami wprowadzającymi w problematykę budow-
nictwa cerkiewnego. Poświęcone one zostały dziejom
kształtowania się świątyni wschodniej i wystroju jej
wnętrza {Świątynia Kościoła Wschodniego, s. 19-22)
oraz rozmieszczeniu drewnianych cerkwi w Europie