Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (60.1998)

252

Omówienia

wykonali piętnaście kopii tego wizerunku, czczonych
następnie w różnych kościołach omawianego przez
autorkę terytorium.
Dwa ostatnie artykuły są próbą rekonstrukcji
funkcjonowania świętych obrazów w ich pierwotnym
entourage - we wspólnocie monastycznej. Jeffrey
Hamburger z Oberlin College (Ohio) porusza problem
wizerunków ofiarowywanych w późnym średniowie-
czu żeńskim klasztorom na podstawie analizy miniatur
Liber miraculorum z klasztoru dominikanek w
Unterlinden z 3. ćwierci XV wieku, ilustrujących ofia-
rowanie obrazu Matki Boskiej dla tegoż konwentu
oraz cuda i kult związany z tym wizerunkiem (Colmar,
Bibliotheąue Municipale, MS 495). Annę D. Hedeman
z Universytetu Illinois pisze o znanym i wielokrotnie
analizowanym obrazie Ukrzyżowanie Rogera van der
Weyden z Eskurialu w kontekście jego pierwotnego
przeznaczenia, dla którego został namalowany i ofiaro-
wany przez autora: eremu kartuzów w Scheut koło
Brukseli.
Wymienione artykuły potwierdzają tezę, przypo-
mnianą we wprowadzeniu przez Leslie Brubaker z
Uniwersytetu Londyńskiego, o istotnych różnicach
w pojmowaniu świętych wizerunków w średniowieczu
na Wschodzie i na Zachodzie. Podczas gdy w Bizan-
cjum święty obraz był integralnie związany ze Słowem
Bożym i liturgią, w Kościele łacińskim do XX wieku
jego rolę spełniały relikwie świętych, a sam obraz,
podporządkowany architekturze bądź sprzętom litur-
gicznym, pełnił rolę drugorzędną. Wielokrotnie przy-
woływane wyjaśnianie tego zjawiska wyłącznie w
kategoriach dążenia hierarchii Kościoła katolickiego
do całkowitej władzy nad kultem (która jest większa
w przypadku niepowtarzalnych relikwi niż licznie
kopiowanych wizerunków) wydaj e mi się poważnym
uproszczeniem, a może nawet błędem pars pro toto,
nie uwzględniającym istotnego podłoża duchowego
i filozoficzno-religijnego tego zjawiska. Fundamen-
talny dla dalszych dziejów sztuki i kultury Sobór

Nicejski II stworzył teologię obrazu, do dziś obowią-
zującą w Kościele Wschodnim. Przypomnijmy w tym
miejscu powierzchowną i krytyczną recepcję uchwał
tego Soboru w cesarstwie Karola Wielkiego, która zna-
lazła swój wyraz w libri carolini. Wzrost zainteresowa-
nia egzotycznym Orientem pod wpływem wypraw krzy-
żowych i zdobycia Konstantynopola, a z drugiej strony
rozwój fonu pobożności indywidualnej szerzej otwo-
rzyły przed Zachodem kult świętych wizerunków, ściśle
związany z rozwojem malarstwa zachodnioeuropej-
skiego w późnym średniowieczu.
Omawiana książka ukazuje złożoność procesów
wzajemnego przenikania kultur, tak jednostronnie
ocenianych przez często cytowanego zasłużonego
badacza kultury bizantyńskiej z epoki Oświecenia -
Edwarda Gibbona. Z drugiej strony praca ta nosi na
sobie piętno czasów, w których powstała. Po pierwsze,
piętno kultury skażonej mitem postępu i nowości:
czasem można odnieść wrażenie, że efektowne sformu-
łowanie tezy staje się ważniejsze od docierania do
prawdy, a miejsce obalonych mitów zaczynają zajmo-
wać nowe. Po drugie, piętno feminizmu, w jego północ-
noamerykańskiej wersji: czytelne w co drugim artykule
uporczywe doszukiwanie się w badanych dziełach
śladów konfliktów świata męskiego i kobiecego wydaje
się być czasami projekcją, która znacznie więcej mówi
o czasach, w jakich żyje badacz, niż o czasach, które są
przedmiotem jego badania (sama Leslie Brubaker
przyznaje w posłowiu, że nie ma np. wystarczających
podstaw do podtrzymywania popularnej tezy o roli
kobiet w obronie i kulcie świętych wizerunków w dobie
ikonoklazmu). Pomijając te mankamenty, które sąbardziej
grzechami epoki niż indywidualnymi błędami autorów,
książka wnosi duży wkład w rozwój badań interdys-
cyplinarnych na polu funkcjonowania dzieła sztuki
sakralnej, w ówczesnym kontekście społeczno-religijno-
kulturowym oraz badań porównawczych, pozwalających
lepiej zrozumieć nierozdzielnie splecione ze sobą,
podwójne korzenie naszej europejskiej kultury.
Michał Janocha

William Craft Brumfield, The Origins of Modernism
in Russian Architecture.
Berkeley, Los Angeles, Oxford: Uniyersity of Califomia Press 1991, ss. XXV 343, U, 323, barw. 40

The Origins of Modernism in Russian Architecture
to kolejna książka Williama C. Brumfielda poświęcona
rosyjskiej architekturze. Tym razem zainteresowania
tego amerykańskiego badacza koncentrowały się na
latach 1860/70-1918. W gruncie rzeczy jednak obszar
naukowej penetracji ogranicza się zasadniczo do
okresu od przełomu wieków do 1918 roku. Niezmier-

nie interesująca architektura rosyjska tego czasu prezen-
tuje wysoki poziom artystyczny. Choć dobrze przebada-
na przez rosyjskich naukowców jest jednak bardzo
słabo znana poza granicami Rosji. W Polsce nikt nie
zajmuje się tym zagadnieniem. Pojawia się ono jedynie
w tle opracowań twórczości polskich architektów, którzy
w Rosji zdobywali profesjonalne wykształcenie.