Instytut Sztuki (Warschau) [Editor]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Editor]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Editor]: Biuletyn Historii Sztuki (40.1978)

KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI

Przypuszczalnie szereg ujęć iko-
nograficznych i redakcji kompozy-
cyjnych, występujących w malar-
stwie miniaturowym i tablicowym
w Małopolsce, mogło zostać przeję-
tych ze Śląska. Na tym terenie wy-
stępują wcześniej, a w ich mało-
polskich powtórzeniach naśladowa-
no również schematy kompozycyj-
ne. Wykonanie szczegółowe jest in-
ne — nie są to bowiem dzieła tych
samych malarzy. Najważniejsza jest
jednak w obydwu środowiskach a-
nalogiczna metoda przełamania
konwencji stylu miękkiego w ma-
larstwie. Na Śląsku dokonał tego
Jan z Żytawy około 1410 r., w Ma-
łopolsce twórca Ołtarza z Ptaszko-
wej w latach 1430—40. Przedstawio-
ne wyżej szczegółowe związki mię-
dzy środowiskami pozwalają przy-
puszczać, że i tym razem dzieła ślą-
skie mogły być inspiratorami roz-
wiązań małopolskich. O analogiach
między tablicowym malarstwem
śląskim i małopolskim wzmianko-
wano wielokrotnie (ostatnio E. Po-
lak-Trajdos) — zawsze jednak w
zakresie powierzchownych podo-
bieństw elementów składowych
kompozycji obrazów. Uważam, że
dotyczyły one spraw generalniej-
szych: przejmowania nowych ujęć
ikonograficznych i wprowadzenia
nowych problemów formalnych.

II
Szukając genezy specyficznej
formy malarstwa małopolskiego,
warto zwrócić uwagę na jeszcze
kilka zagadnień. Charakterystyczna
eliminacja opisujących szczegółów,
operowanie jedynie postacią ludzką
w obrazowaniu tematów, z mini-
malnym zastosowaniem malowa-
nych rekwizytów oraz tak często
podkreślana statyka sfery emocjo-
nalnej mogą mieć swoje źródło tak-
że w miejscowym malarstwie mi-
niaturowym. W literaturze dotych-
czasowej ukazywano jedynie analo-
gie w zakresie ujęć ikonograficz-
nych, stylizacji postaci, ewentual-
nie schematów kompozycyjnych
(Miodońska, Dobrowolski, Trajdos).


II. 4. Hymnarium (Wrocław, Biblio-
teka Uniwersytecka, sygn. IF 430,
fol. lr), Jan z Żytawy: Chrystus w
Ogrójcu, fragment. (Fot. J. Byrski)


Można ten punkt widzenia rozsze-
rzyć, biorąc pod uwagę ekspresję
kompozycji, rodzaj wizji plastycz-
nej tematu. Proporcje postaci, da-
lekie od naturalności, skracano w
zależności od kształtu zdobionej
kwatery, podobnie jak w malar-
stwie miniaturowym. W malarstwie
ołtarzowym i rękopisach liturgicz-
nych wykształcono własną umow-
ną konwencję, uogólnioną, niereal-
ną dzięki wymianie repertuaru
identycznych ujęć postaci, rekwizy-
tów. Sprowadzanie kompozycji do
ilustrowania tematów, a nie zdarzeń
jest charakterystyczne dla malar-
stwa miniaturowego zdobiącego
teksty liturgiczne na Śląsku i za-
pewne także w Małopolsce.
W całej Europie środkowo-
-wschodniej jeszcze w 2. połowie
XV w. występują liczne dzieła ma-
larstwa tablicowego, zaliczane do
nurtu artystycznego, który określa-
ny bywa jako tradycyjny, zachowa-
wczy. Charakteryzuje się on statyką
i dekoracyjnością wyobrażeń, w
których rezygnowano z odtwarzania
codzienności, materialnej jakości
przedmiotów w ilustrowaniu przed-
stawień religijnych. Trwanie form
tzw. stylu miękkiego występuje w
wielu dziełach pochodzących z te-
renu królestwa węgierskiego, czes-
kiego, monarchii jagiellońskiej, czy
w twórczości doskonałego malarza z
Karyntii — Tomasza z Villach. Na
całym tym obszarze kierunek ma-
larstwa realistycznego pochodzący
z Niderlandów był stosunkowo
wcześnie znany i rozwijał się nieza-
leżnie, szczególnie w środowiskach
miejskich. Była to tylko jedna z co
najmniej dwóch możliwości kreo-
wania wizji świata istot boskich
i prawd religijnych. Malarski „ję-
zyk” przedstawiania tych tematów
mógł być rozmaity i zapewne fun-
datorzy dokonywali wyboru. Hiera-
tyzm, formy uogólnione, charaktery-
zujące się delikatną amaterialnoś-
cią tworzyły obraz świata istot

U. 5. Ołtarz z Ptaszkowej (Tarnów,
Muzeum Diecezjalne): Zwiastowanie,
fragment. (Fot. A. Florkowski)

wyższych ponad zwyczajność spraw
ludzkich. Powtarzające się kształty
i sposoby ilustrowania tematów po-
wracały jak wersety tekstów litur-

77