DOI Artikel:
Łapiński, Adam: "Wystawienie zwłok św. Wojciecha" w drzwiach gnieźnieńskich: próba określenia roli sceny w programie ikonograficznym zabytku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48233#0108
ADAM ŁAPIŃSKI
II. 2. Scena IV. (Fot. E. Kozłowska-Tomczyk)
kosmiczne i drzewo życia19. Dąb stał się drzewem
gromowładnego boga uranicznego: Zeusa, Jowisza,
Thora-Donara, Perkuna, Peruna. Obfitość i zgodność
różnego rodzaju danych świadczą o wielkim autory-
tecie (w sensie religijnym), jakim cieszył się dąb
wśród Bałtów i Słowian w początkach tysiąclecia.
Na terenach zamieszkałych przez Bałtów dąb wiązał
się z kultem boga najwyższego (Perkunas, Perkunis,
Perkun)20, który w wersji słowiańskiej jako Perun,
według etymologii proponowanej przez Aleksandra
Brucknera, jest po prostu „Dębowcem”21. Średnio-
wieczne wzmianki kronikarskie dotyczące kultowych
dębów znajdują potwierdzenie w relacjach później-
szych, jak w dziele Enneasza Sylwiusza Piccolomini
(późniejszego Piusa II) De Europa22 *, kronice Alek-
sandra Gwagnina z Werony2S, a przede wszystkim
w relacjach misji jezuickich działających na Litwie
i Łotwie od końca XVI w. Oto charakterystyczna
notatka historyka Towarzystwa Jezusowego: Wów-
czas na Litwie, a bardziej jeszcze na Żmudzi [nie-
którzy]... wrócili do swoich szumiących lasów, gdzie
według dawnego nałogu Jowiszowi, którego przod-
kowie ich Perkunem zwali i dębom zaczęli palić
ofiary 24.
Według zgodnej opinii uczonych właśnie dęby,
rzadziej lipy, a także gaje i charakterystyczne sku-
piska drzew ogniskowały kult Bałtów i Słowian. Siłą
rzeczy ostrze akcji chrystianizacyjnych musiało być
19 A. DETERING, Die Bedeutung der Eiche set der
Vorzeit, Leipzig 1939, passim.
20 H. BIEZAIS, Die himmlische Gotterfamilie der al-
ten Letten, „Acta Universitatis Upsaliensis, Historia Re-
ligionum” V, Uppsala 1972, s. 92 n. oraz 131—154; — H.
RINGGREN, A. V. STROM, Religie w przeszłości i dobie
współczesnej, Warszawa 1975, s. 506, n.; — W. SZAFRAŃ-
SKI, Religia Bałtów [w:] Zarys dziejów religii, Warszawa
1976, s. 522—537. — Popularne oprać, dotyczące kultowych
drzew: J. TYSZKIEWICZ, Święte drzewa, „Z Otchłani
Wieków” XXXVIII, 1972, nr 2, S. 136—140.
21 A. BRUCKNER, Mitologia słowiańska, Kraków 1918,
s. 42.
22 Piccolomini w swym opisie Litwy wspomina o świę-
tym gaju, gdzie rósł prastary dąb, uważany za siedzibę
bogów, za którego pośrednictwem otrzymywano pogodę
i deszcze. Podaję za: A. BRUCKNER, Literatura religij-
na w Polsce średniowiecznej. Kazania i pieśni, Warsza-
wa 1902, s. 29.
23 A. GWAGNIN, Z kroniki Sarmacyi Europejskiej,
Kraków 1860, s. 76 n. i s. 241 n.
24 Cyt. za: J. BYSTRON, Kultura ludowa, Warszawa,
1947, s. 130. — Por.: KOSMAN, Drogi..., o.c., s. 135.
98
II. 2. Scena IV. (Fot. E. Kozłowska-Tomczyk)
kosmiczne i drzewo życia19. Dąb stał się drzewem
gromowładnego boga uranicznego: Zeusa, Jowisza,
Thora-Donara, Perkuna, Peruna. Obfitość i zgodność
różnego rodzaju danych świadczą o wielkim autory-
tecie (w sensie religijnym), jakim cieszył się dąb
wśród Bałtów i Słowian w początkach tysiąclecia.
Na terenach zamieszkałych przez Bałtów dąb wiązał
się z kultem boga najwyższego (Perkunas, Perkunis,
Perkun)20, który w wersji słowiańskiej jako Perun,
według etymologii proponowanej przez Aleksandra
Brucknera, jest po prostu „Dębowcem”21. Średnio-
wieczne wzmianki kronikarskie dotyczące kultowych
dębów znajdują potwierdzenie w relacjach później-
szych, jak w dziele Enneasza Sylwiusza Piccolomini
(późniejszego Piusa II) De Europa22 *, kronice Alek-
sandra Gwagnina z Werony2S, a przede wszystkim
w relacjach misji jezuickich działających na Litwie
i Łotwie od końca XVI w. Oto charakterystyczna
notatka historyka Towarzystwa Jezusowego: Wów-
czas na Litwie, a bardziej jeszcze na Żmudzi [nie-
którzy]... wrócili do swoich szumiących lasów, gdzie
według dawnego nałogu Jowiszowi, którego przod-
kowie ich Perkunem zwali i dębom zaczęli palić
ofiary 24.
Według zgodnej opinii uczonych właśnie dęby,
rzadziej lipy, a także gaje i charakterystyczne sku-
piska drzew ogniskowały kult Bałtów i Słowian. Siłą
rzeczy ostrze akcji chrystianizacyjnych musiało być
19 A. DETERING, Die Bedeutung der Eiche set der
Vorzeit, Leipzig 1939, passim.
20 H. BIEZAIS, Die himmlische Gotterfamilie der al-
ten Letten, „Acta Universitatis Upsaliensis, Historia Re-
ligionum” V, Uppsala 1972, s. 92 n. oraz 131—154; — H.
RINGGREN, A. V. STROM, Religie w przeszłości i dobie
współczesnej, Warszawa 1975, s. 506, n.; — W. SZAFRAŃ-
SKI, Religia Bałtów [w:] Zarys dziejów religii, Warszawa
1976, s. 522—537. — Popularne oprać, dotyczące kultowych
drzew: J. TYSZKIEWICZ, Święte drzewa, „Z Otchłani
Wieków” XXXVIII, 1972, nr 2, S. 136—140.
21 A. BRUCKNER, Mitologia słowiańska, Kraków 1918,
s. 42.
22 Piccolomini w swym opisie Litwy wspomina o świę-
tym gaju, gdzie rósł prastary dąb, uważany za siedzibę
bogów, za którego pośrednictwem otrzymywano pogodę
i deszcze. Podaję za: A. BRUCKNER, Literatura religij-
na w Polsce średniowiecznej. Kazania i pieśni, Warsza-
wa 1902, s. 29.
23 A. GWAGNIN, Z kroniki Sarmacyi Europejskiej,
Kraków 1860, s. 76 n. i s. 241 n.
24 Cyt. za: J. BYSTRON, Kultura ludowa, Warszawa,
1947, s. 130. — Por.: KOSMAN, Drogi..., o.c., s. 135.
98